گواهان دادگاه الهی (فرشتگان)

قرآن می فرماید: «و جاءت کل نفس معها سائق و شهید؛ هر كسى مى ‏آيد [در حالى كه] با او سوق‏ دهنده و گواهى‏ دهنده‏اى است.» (ق/ 21) برخی از مفسران، می نویسند، هر کسی را فرشته ای برای حساب به محشر می کشاند و فرشته ای بر نیک و بدش گواهی می دهد؛ چنان که از برخی روایات نیز استفاده می شود. امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: «سائق یسوقها إلی محشرها و شاهد یشهد علیها بعملها؛ راننده ای آنان را [همچون رمه ی گوسفند] از پشت به محشر می راند و شاهدی، بر کردار آنان شهادت دهد.» همچنین فرمود: «ما من یوم یمر علی ابن آدم إلا قال له ذلک الیوم: أنا یوم جدید، و أنا علیک شهید، فافعل فى خیرا و اعمل فى خیرا، أشهد لک به یوم القیامة، فإنک لن ترانى بعد هذا أبدا؛ هیچ روزی بر آدمی نمی گذرد جز آن که آن "روز" به انسان گوید: من روز تازه هستم، من بر تو گواهم، در من کار نیک کن. من برای تو در روز قیامت گواهی می دهم بدان که بعد از امروز دیگر مرا نخواهی دید.» امام صادق (ع) می فرماید: «فإنه لا بد یوم القیمة من أن یأتی کل انسان بشاهد یشهد له علی دینه؛ قطعا در روز قیامت گواهی بر هر انسان خواهد بود که شهادت بر "دین" او دهد.»
شاهد بر کردار انسان باید کسی باشد که عمل وی را دیده و شخص او را بشناسد؛ زیرا ادای شهادت مسبوق به تحمل آن است در صورتی ادای شهادت مقبول است که مسبوق به تحمل عادلانه و عاقلانه باشد. بنابراین، گواهان روز قیامت کاملا با اشخاص انسان ها و کردار آن ها آشنا بوده و هستند. در این صورت دیگر کسی نمی تواند بر علیه خدا احتجاج کند: «لئلا یکون للناس علی الله حجة بعد الرسل؛ تا براى مردم پس از [فرستادن] پيامبران در مقابل خدا [بهانه و] حجتى نباشد.» (نساء/ 165) و نمی توانند بگویند چرا برای ما پیامبری نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم، پیش از آن که ذلیل و رسوا شویم: «لولا أرسلت إلینا رسولا فنتبع ایتک من قبل أن نذل و نخزی؛ قطعا مى‏ گفتند پروردگارا چرا پيامبرى به سوى ما نفرستادى تا پيش از آنكه خوار و رسوا شويم از آيات تو پيروى كنيم.» (طه/ 134) بنابراین، شاهدان عرصه ی محشر را گروهی تشکیل خواهند داد که از هر جهت شایستگی شهادت و ادای آن را داشته باشند. امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: «فاتعظوا عبادالله بالعبر النوافع... و کل نفس معها سائق و شهید. سائق یسوقها إلی محشرها و شاهد یشهد علیها بعملها.»
فرشتگان به افعال و نیات ما علم دارند و بر هر کس دو فرشته مامور ثبت و کتابت اعمال اویند. عقیده قلبى و افعال اختیارى صالح و طالح و نیک و بد هر یک از افراد بشر را فرشتگان روز و شب موظف و ناظر اعمال مردم هستند و بر همه اعمال قلبى و جوارحى آنان آگهى دارند و منافات ندارد که هر یک از نفوس بشرى حافظ خود و حرکت جوهرى خود مى باشد یعنى موت و بطلان و فساد براى نفوس بشرى مفهوم ندارد و از جمله نفوس بشرى حافظ خود و ذات خود می باشد فطرت خداداده خود او است که بر حسب وجود عین ربط به آفریدگار مى باشد و رابطه ذاتى ناگسستنى است. اعمال انسان غیر از طریق یادآورى خود صاحب عمل، از طریقى دیگر نیز محفوظ است، و آن محفوظ بودن اعمال با نوشتن فرشتگان نویسنده اعمال است، که در طول زندگى هر انسانى موکل بر او هستند، و بر معیار آن اعمال پاداش و کیفر مى بینند، هم چنان که فرمود: «و نخرج له یوم القیامة کتابا* یلقاه منشورا* اقرأ کتابک کفى بنفسک الیوم علیک حسیبا؛ روز قیامت برایش نامه اى بیرون مى آوریم که آن را گشوده مى بیند، به او گفته مى شود کتابت را بخوان که در امروز خودت براى حساب رسى علیه خودت کافى هستى.» (اسراء/ 12- 14)
مى فرماید که: «و إن علیکم لحفظین* کراما کاتبین* یعلمون ما تفعلون؛ و بى تردید بر شما نگهبانانى گماشته اند بزرگوارانى نویسنده که آنچه را [از خیر و شر] انجام مى دهید، مى دانند [و ضبط مى کنند.]» (انفطار/ 10- 12) حافظانى که داراى کرامت و عزتى نزد خداى تعالى هستند، و این توصیف یعنى توصیف ملائکه به کرامت در قرآن کریم مکرر آمده، و بعید نیست که با کمک سیاق بگوییم مراد این است که فرشتگان به حسب خلقت موجوداتى مصون از گناه و معصیت، و مفطور بر عصمت هستند، مؤید این احتمال آیه شریفه «بل عباد مکرمون* لا یسبقونه بالقول و هم بأمره یعملون؛ بلکه اینها بندگان شایسته او هستند که هرگز در سخن بر او پیشى نمى گیرند و به فرمان او عمل مى کنند.» (انبیاء/ 26- 27) است، که دلالت دارد بر اینکه ملائکه اراده نمى کنند مگر آنچه را که خدا اراده کرده باشد و انجام نمى دهند مگر آنچه را که او دستور داده باشد، و همچنین آیه «کرام بررة؛ والا مقام و فرمانبردار و نیکوکار.» (عبس/ 16) و مراد از کتابت در کلمه" کاتبین" نوشتن اعمال است، به شهادت اینکه مى فرماید: "یعلمون ما تفعلون".

گواه همراه
در جمله "یعلمون ما تفعلون"، مى خواهد بفرماید: فرشتگان در تشخیص اعمال نیک از بد شما و تمیز حسنه آن از سیئه آن دچار اشتباه نمى شوند. پس این آیه ملائکه را منزه از خطا مى دارد، هم چنان که آیه قبلى آنان را از گناه منزه مى داشت. بنابراین ملائکه به افعال بشر با همه جزئیات و صفات آن احاطه دارند، و آن را همانطور که هست حفظ مى کنند. در این آیات عده این فرشتگان که مامور نوشتن اعمال انسانند معین نشده، بله در آیه زیر که مى فرماید: «إذ یتلقى المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید؛ به خاطر بیاورید هنگامى که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت مى دارند.» (ق/ 17) استفاده مى شود که براى هر یک انسان دو نفر از آن فرشتگان موکلند، یکى از راست و یکى از چپ، و در روایات وارده در این باب نیز آمده که فرشته طرف راست مامور نوشتن حسنات، و طرف چپ مامور نوشتن گناهان است. و نیز در تفسیر آیه «إن قرآن الفجر کان مشهودا؛ همان قرآن فجر (نماز صبح) مورد مشاهده (فرشتگان شب و روز) است.» (اسراء/ 78) اخبار بسیار زیادى از دو طریق شیعه و سنى رسیده که دلالت دارد بر اینکه نویسندگان نامه اعمال هر روز بعد از غروب خورشید بالا مى روند، و نویسندگانى دیگر نازل مى شوند، و اعمال شب را مى نویسند تا صبح شود، بعد از طلوع فجر صعود نموده مجددا فرشتگان روز نازل مى شوند، و همین طور. و در آیه مورد بحث که مى فرماید: "یعلمون ما تفعلون" دلالتى بر این معنا هست که نویسندگان داناى به نیات نیز هستند، چون مى فرماید: آنچه انسانها مى کنند مى دانند، و معلوم است که بدون علم به نیات نمى توانند به خصوصیات افعال و عناوین آنها، و اینکه خیر است یا شر، حسنه است یا سیئه علم پیدا کنند، پس معلوم مى شود ملائکه داناى به نیات نیز هستند.