علم هیأت و نجوم در قرآن

عمربن حسام در نزد عمر ابهری علم نجوم می خواند. روزی وقتی یکی از فقها عمربن حسام را می بیند، از او می پرسد: این روزها چه می خوانید؟ عمر بن حسام می گوید: مشغول تفسیر آیه ای از آیات قرآنی هستیم، که می گوید:
«أفلم ینظروا إلی السماء فوقهم کیف بنیناها؛ آیا در بالای سرشان، به آسمان نمی نگرند که آن را چگونه بنا نهادیم؟»(ق/ 6)
و اضافه می کند: ما چگونگی بنیاد آسمان ها را تفسیر می کنیم.
آیات قرآنی در مواردی متعدد، به نظر در آسمان ها و ستارگان و شناخت آنها دستور می دهد از آن جمله: «أفلم یروا إلی ما بین أیدیهم و ما خلفهم من السماء و الأرض؛ آیا ندیده اند از آسمان و زمین، آنچه را که در پیش رو دارند و آنچه را که پشت سر گذاشته اند؟» (سباء/ 9)
«إن فی خلق السماوات و الأرض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الألباب؛ قطعا در آفرینش آسمان ها و زمین و پشت سر هم آمدن شب و روز، آیاتی برای خردمندان آگاه (صاحبان عقول) وجود دارد.» (آل عمران/ 190)
«و یتفکرون فی خلق السماوات و الأرض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار؛ آن خردمندان، در آفرینش آسمان ها و زمین به تفکر می پردازند (و می گویند:) ای پروردگار ما، این دستگاه را بیهوده نیافریده ای، پاکیزه تویی ای خدا، پس ما را از عذاب آتش مصون بدار.» (آل عمران/ 191)
«أولم ینظروا فی ملکوت السماوات و الأرض؛ آیا آنان درملکوت آسمان ها و زمین نظر نکرده اند.» (اعراف/ 185)
«إن فی اختلاف اللیل و النهار و ما خلق الله فی السماوات و الأرض لآیات لقوم یتقون؛ قطعا در پشت سر هم آمدن شب و روز و در آنچه که خداوند در آسمان ها و زمین آفریده، آیاتی است برای مردمانی که تقوا می ورزند.» (یونس/ 6)
آیات مذکور، لزوم شناسایی آسمان و آنچه را که در آنها بوده و روی یکدیگر تأثیر می گذارند، با کمال صراحت گوشزد می نماید. این، همان اصلی است که مورد پذیرش مکتب های مختلف فلسفی قرار گرفته و متفکران شرق و غرب نیز درباره این اصل مطالب زیادی گفته اند، از آن جمله: شیخ محمود شبستری می گوید:
به هر جزئی ز کل کآن نیست گردد *** کل اندر دم ز امکان نیست گردد
همچنین، می گوید:
اگر یک ذره را برگیری از جای *** خلل یابد همه عالم سرا پای
از متفکر بزرگ پل لانهون نقل شده که می گوید: «اگر من چمدانم را در روی میز حرکت بدهم، روی تمام اجزاء جهان هستی تأثیر خواهد گذاشت.»
پرفسور محمود حسابی (پدر فیزیک ایران و شاگرد انیشتین) تئوری ای را مطرح کرده است که بر اساس آن، هر ذره ای مثل الکترون یا پروتون، تا بی نهایت بزرگ بوده و تمام دنیا را تحت احاطه قرارداده است.
بعضی از آیات، مانند آیه 9 سوره سبا و آیه 185 سوره اعراف، کسانی را که به آسمان ها و فروع ملکوتی که به آنها همواره می تابد، نمی نگرند، مورد توبیخ قرار داده است. آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که می گوید: خداوند هرچه را که در آسمان ها و زمین قرار دارد، برای شما مسخر کرده است (در اختیار شما گذاشته است)، مانند:
«و سخر لکم ما فی السماوات و ما فی الأرض جمیعا؛ و خداوند همه آن چه را در آسمان ها و زمین است، برای شما مسخر کرده است.»(جاثیه/ 13)
این قبیل آیات، بر این موضوع دلات دارد که: انسان نه تنها در دستگاه آفرینش (اعم از فضا و کرات فضایی و زمین و آنچه که در آنها است) باید بیندیشد و آیات بودن آنها را درک کند، بلکه همه آنها را در اختیار بشر گذاشته است، تا از آنها بهره برداری کنند. این تأکید شدید بود که باعث شد مسلمانان به علم هیأت سخت علاقه مند شده و تحقیقات فراوانی در این علم به عمل آورند.