برتری مقام انسان بر ملائکه در قرآن و روایات

راجع به برتری انسان نسبت به ملائکه می توان از آیات قرآن این مطلب را اثبات نمود: اول آنکه خداوند ملائکه را امر به سجده آدم نمود و معنی ندارد وجود ناقصی مسجود وجود کاملی باشد. هرچند می توان گفت که علت سجده ملائکه بر انسان همان سری است که خداوند در وجود او نهاده است. دوم آنکه خداوند در آیه 30 سوره بقره می فرماید: «و اذ قال ربک للملائکة انی جاعل فی الارض خلیفة؛ و آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی خواهم گماشت.» که مفاد این آیه خلافت مقام آدمی را به عنوان موجود اکمل ثابت می کند. سوم آنکه خداوند در سوره ص از آیات 71 تا 76 علت سجده ملائکه به انسان را همان نفخ روح خویش می داند و نیز اضافه می فرماید که من آدم را به دو دست خود آفریدم که منظور همان تجلیات جمیع صفات جمالیه و جلالیه است. چهارم آنکه در آیه 14 سوره مؤمنون در خصوص نحوه آفرینش آدمی به خود تبریک می گوید: «فتبارک الله احسن الخالقین؛ پس پرخیر و پاینده است خدایی که بهترین آفرینندگان است.»
از روایاتی که بر برتری مقام انسان بر ملائکه تأکید دارد می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- شیخ صدوق در علل الشرایع از امام صادق (ع) روایت کرده است که: از امام سئوال شد که فرشتگان بافضیلت ترند یا بنی آدم؟
امام فرمودند: امیرالمؤمنین فرمودند: که خدای عزوجل ملائکه را از عقل بدون شهوت و چهارپایان را از شهوت بدون عقل و بنی آدم را از عقل و شهوت سرشت. پس هر انسانی که عقلش بر شهوتش غلبه کند پس او برتر از فرشتگان است و هر انسانی شهوتش بر عقلش چیره شود پس او از چهارپایان پست تر است.
2- مسعودی در «مروج الذهب» از امیرالمؤمنین روایت کرده است که: هنگامی که خداوند فرشتگان را آفرید، فضیلت او را بر آنان آشکار ساخت و به آنان مقام علمی آدم را نشان داد به واسطه اینکه از آدم خواست که اسماء (حقایق) اشیاء و امور را به فرشتگان خبر دهد. پس خداوند آدم را برای نیکان و ارواح نورانی محراب، کعبه، رحمت و قبله برای مسجدگاه ایشان قرار داد. از تعبیر آن حضرت به اینکه آدم را مسجد ابرار و روحانیون انوار نمود می توان برتری آدمی را بر فرشتگان اثبات نمود.
3- سیدهاشم بحرانی در تفسیر برهان در ذیل آیه مبارکه 75 از سوره صاد: «قال یا ابلیس ما منعک أن تسجد لما خلقت بیدی استکبرت ام کنت من العالین؛ گفت: ای ابلیس! چه چیز تو را بازداشت از اینکه برای چیزی که به دستان قدرت خود آفریدم سجده کنی؟ آیا دچار خودبزرگ بینی شدی یا اصلا از برتری طلبان بوده ای؟» از شیخ صدوق نقل می کند که: جمعی در محضر رسول اکرم نشسته بودند و مردی رو به آن حضرت کرد و گفت: یا رسول الله! مراد از قول خداوند متعال که به ابلیس فرمود: "آیا دلیل کبر ورزیدن تو این است که تو از والا رتبگانی؟" ای رسول خدا عالین (والارتبگان) چه کسانی هستند که مقامشان از ملائکه برتر است؟
رسول خدا فرمود: من و علی و فاطمه و حسن و حسین در سراپرده عرش خداوند را تسبیح می گفتیم و ملائکه نیز به واسطه تسبیح ما تسبیح می گفتند، دو هزار سال قبل از اینکه آدم آفریده شود. پس هنگامی که خداوند عز و جل آدمی را بیافرید به فرشتگان فرمان داد که بر او سجده کنید و ایشان فرمان سجده را به خاطر ما انجام دادند. همه فرشتگان آدم را سجده کردند به غیر از ابلیس که از این امر خودداری ورزید به همین دلیل خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای ابلیس چه چیز باعث شد که از سجده بر موجودی که با دو دست خویش (قدرت خویش) آن را آفریدم سرکشی نمودی آیا دلیل این تکبر تو این بود که تو از والا رتبگانی؟
پیامبر در اضافه افزود: ما از پنج تن که اسامی مان در سراپرده عرش خداوند نوشته شده است از والا رتبگانیم، به همین دلیل ما درگاه رحمتی هستیم که به واسطه آن به دیگران رحمت می شود و از طریق ماست که هدایت یافتگان هدایت می یابند. کسی که به ما مهر ورزد مورد مهرورزی خداوند واقع می شود و خداوند وی را در بهشت سکنی دهد و کسی که مورد خشم ما قرار گیرد خدا بر او خشم گیرد و جایگاه او آتش جهنم است و کسی جز حلال زادگان بر ما مهر نمی ورزند. از لفظ عالین در آیه فوق الذکر برتری بنی آدم بر فرشتگان مشخص می شود. مولوی در مثنوی در خصوص آدمی آمده است که:
در حدیث آمد که خلاق مجید *** خلق آدم را سه گونه آفرید
یک گروه را جمله عقل و علم و جود *** آن فرشته است و نداند جز سجود
نیست اندر عنصرش حرص و هوا *** نور مطلق زنده از عشق خدا
یک گروه دیگر از دانش تهی *** همچو حیوان از علف در فربهی
او نبیند جز که اصطبل و علف *** از شقاوت غافل است و از شرف
و آن سوم هست آدمیزاد و بشر *** از فرشته نیمی و نیمش ز خر
نیم خر خود مایل سفلی بود *** نیم دیگر مایل علوی بود
تا کرامین غالب آید در نبرد *** زین دوگانه تا کرامین برد نرد