معنا و مفهوم نزول و انزال در قرآن

در قرآن آیه 10 و 11 سوره طلاق، می خوانیم: «قد انزل الله الیکم ذکرا* رسولا یتلوا علیکم آیات الله مبینات؛ خدا به سوی شما ذکری فرود آورده است، رسولی را که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند.» این آیه از آن آیاتی است که در دو کلمه اش باید دقت کرد. خود آیه اینچنین دلالت می کند که ما پیامبر (ص) را به سوی شما فرود آورده ایم و خود پیامبر ذکر است. اینجا راجع به دو کلمه اش باید دقت کرد. یکی اینکه "ما فرود آورده ایم" یعنی چه؟ اگر بگویند قرآن را فرود آورده ایم، درست است، که مکرر هم خود قرآن فرموده: «انا انزلناه فی لیله القدر» (قدر/ 1) ولی پیامبر را فرود آورده ایم یعنی چه؟ جواب این سوال واضح است. اغلب خیال می کنند فرود آوردن یعنی از یک مکان بالایی، از یک کره بالا مثلا کره ماه آورده باشند. به این معنا قرآن کریم هم فرود نیامده. خدا که در آسمان قرار ندارد که قرآن را بسازد و از آسمان به اینجا بفرستد. آن فرود آوردن از عالم غیب برای عالم دنیا، مکان ندارد. آن نسبت به این علو مرتبه دارد، مثل اینکه می گوییم خدایی که قاهر است بر همه ما. خدا که قاهر است، نه اینکه بالای سر ما قرار دارد. خداوند چون عالی «است» و علو معنوی دارد، می گوییم بالای سر ماست. پس به این معنی قرآن هم فرود نیامده است، و خود قرآن در بعضی آیات می گوید: همه چیز را ما فرود آوردیم. آهن را هم ما فرود آوردیم: «و انزلنا الحدید» (حدید/ 25). در یک آیه می فرماید: «و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم؛ و هر چه هست، خزانه های آن نزد ماست و ما آن را جز به اندازه معین نازل نمی کنیم.» (حجر/ 21) همه چیز را ما فرود آوردیم، زمین را ما فرود آوردیم، آسمان را هم ما فرود آوردیم. آسمان را از کجا فرود آوردند؟ آسمان را از آسمان فرود آوردند؟! یعنی همه چیز از نزد ماست. این فرود آمدن یعنی همه چیز با اراده ما پیدا شده است.

فرق میان انزال و تنزیل قرآن
در قرآن کریم در سوره دخان بعد از آیه "حم"، آمده است: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة؛ ما قرآن را در یک شب پر برکت فرود آوردیم.» (دخان/ 3) در این تعبیر، (یعنی انزال که از باب "افعال" است) متوجه می شویم که قرآن در یک شب فرود آمد. مطابق آنچه از خود قرآن کریم استنباط می شود و هم روایاتی که ما در این زمینه داریم، قرآن دو گونه فرود آمدن داشته است:
1- یک فرود آمدن به اصطلاح اجمالی و جمعی یعنی انزال که تمام قرآن به صورت آیه نبوده بلکه به صورت یک حقیقت واحد بر پیامبر اکرم (ص) نزول کرده و فرود آمده است که این در یک شب و شاید در یک لحظه صورت گرفته است. در سوره مبارکه قدر هم نظر به چنین فرود آمدنی دارد که می فرماید: «انا انزلناه فی لیلة القدر و ما ادریک ما لیلة القدر؛ ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم و تو چه می دانی که شب قدر چیست؟» (قدر/ 1-2) باز در خود قرآن آنجا که ما می خوانیم که تمام قرآن در ماه رمضان فرود آمد، منظور همین جور فرود آمدن است.
2- ولی در بعضی موارد، تعبیر "تنزیل" دارد که باب تفعیل است که مفهوم تدریج را دارد، یعنی تدریجا، یکی بعد از دیگری و (مفهوم) تفصیل را دارد. ما در قرآن هیچ جا نداریم که آیه آمده باشد که ما تنزیل کردیم قرآن را در یک شب یا در یک ماه. نه، تعبیراتی که در کلمه "انزال" به کار برده شده است، "تنزیل" در آنجاها آورده نشده و در جایی که جای کلمه "تنزیل" بوده کلمه "انزال" آورده نشده است.
ما در قرآن می خوانیم: «تنزیل الکتاب من الله العزیز الحکیم؛ فرو فرستادن این کتاب از جانب خدای شکست ناپذیر حکیم است.» (زمر/ 1) اما چنین تعبیری را برای کلمه انزال نمی بینیم که مثلا بگوید: «انزال الکتاب من الله العزیز الحکیم». چرا؟ برای اینکه آنچه که در تنزیل آمده است همان حالت فرود آمدن به صورت آیه آیه را بیان می کند. کلمه "تنزیل" یعنی یک چیزی از یک مقام عالی فوقانی به یک مقام پایین تر بیاید و تدریجا هم بیاید نه دفعتا.