توصیه اسلام به محبت و عطوفت

نیاز به ارتباط با دیگران
بر اساس بینش اسلامی ما موظف به ارتباط و معاشرت با مردم هستیم و باید با آنان در رابطه باشیم چرا که در سایه حضور در اجتماع است که می توان به مدارج عالیه کمال دست یافت و مسیر پیشرفت و تکامل را پیمود. در سایه انس و معاشرت و همیاری، نیازهای روحی و مادی یکدیگر را برطرف ساخت. این معاشرت و ارتباط از دید دیگری هم ضرورت دارد و آن احساس مسئولیتی است که هر یک از مسلمانان در رابطه با مسلمانان دیگر باید داشته باشند. پیامبر اکرم (ص) در این زمینه می فرمایند: «کلکم راع و کلکم مسول عن رعیته؛ همدیگر برای هم مسئول و نگهبان هستید». بنابراین مسله چگونگی معاشرت و ارتباط با دیگران از دیر زمان، توجه انسانها را به خود معطوف کرده است و سبب شده که هر یک از اقوام و ملل به تناسب فرهنگ خود ضوابط و مقررات خاصی برای روابط اجتماعی افراد وضع کنند تا در سایه تفاهم و علاقه دوجانبه، زندگی مطلوب و شیرین را داشته باشند. اسلام نیز که آخرین و کاملترین ادیان الهی است و متقن ترین قوانین و مقررات را برای هدایت انسانها آورده است در زمینه معاشرت و همزیستی مسالمت آمیز با دیگران نیز برنامه جامع و فراگیری ارائه نموده است که در عین سامان بخشیدن به پیوندهای اجتماعی، روحیه اخلاق و تعالی معنوی را در انسان تقویت می کند.
به همین جهت در قرآن و احادیث سفارشات زیادی پیرامون شرکت در اجتماع و معاشرت با افراد و مذمت کناره گیری و دوری از اجتماع و هچنین چگونگی ارتباط سالم و محبت آمیز بیان شده که در سایه پیروی از این دستورات می توان دیگران را به خود جذب کرد و قلوب آنان را متوجه خود ساخت. بعضی از انسانها شخصیت محبوب دارند و توانسته اند در میان قلوب دیگران نفوذ کرده و آنها را جذب خودشان کنند و با اخلاق و رفتار نیک خود محبوب قلبها واقع گردند.

نقش ایمان در محبوبیت
«ان الذین ءامنوا وعملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا؛ کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند رحمان محبت آنها را در دلها می افکند» (مریم/ 96). کلمه ود و مودت به معنای محبت است. در این آیه شریفه وعده جمیلی از ناحیه خدای تعالی آمده که بزودی برای کسانی که ایمان آورده و عمل صالح می کنند مودت در دلها قرار می دهد. دیگر مقید نکرده در کدام دلها، آیا در میان دلهای خودشان یا دلهای دیگران؟ و چون مقید نکرده بیانگر این مطلب که ایمان و عمل صالح جاذبه و کشش فوق العاده دارد و اعتقاد به خدا و دعوت پیامبران که بازتابش در روح و فکر و گفتار و کردار انسان به صورت اخلاق عالیه انسانی تقوا، پاکی و درستی و امانت و شجاعت و ایثار و گذشت و..... تجلی می کند که همچون نیروهای عظیم مغناطیسی کشنده و رباینده است.
حتی افراد ناپاک و آلوده از پاکان لذت می برند و از ناپاکانی همچون خود متنفرند. با چشمان خود دیده ایم که وقتی فرد مومنی از دنیا می رود دیده ها برای آنها گریان می شود هر چند ظاهرا پست و مقام اجتماعی نداشته باشند، همه مردم جای آنها را خالی می ببیند و همه خود را در عزای آنها شریک می دارند. در حدیثی از پیامبر اکرم می خوانیم: «هنگامی که خداوند کسی از بندگانش را دوست دارد به فرشته بزرگش جبرائیل می گوید من فلان کس را دوست دارم او را دوست بدار. جبرائیل او را دوست خواهد داشت پس در آسمانها ندا می دهد که ای اهل آسمان خداوند فلان کس را دوست دارد او را دوست بدارید و به دنبال آن، همه آسمان او را دوست می دارند سپس پذیرش این محبت در زمین منعکس می شود. و هنگامی که خداوند کسی را دشمن بدارد به جبرائیل می گوید من از او متنفرم او را دشمن بدار، جبرائیل او را دشمن می دارد سپس در میان اهل آسمان ندا می دهد که خداوند از او متنفر است او را دشمن بدارید، همه اهل آسمانها از او متنفر می شوند سپس انعکاس این تنفر در زمین خواهد بود».
این حدیث پرمعنا نشان می دهد که ایمان و عمل صالح بازتابی دارد به وسعت عالم هستی و شعاع محبوبیت حاصل از آن تمام پهنه آفرینش را فرا می گیرد چرا که ذات اقدس الهی چنین کسی را دوست دارد پس نزد همه اهل آسمان محبوب است و این محبت در قلب انسانهایی که در زمین هستند پرتو افکن می شود چرا که اگر ایمان را به معنای حضور خداوند و تعلق و وابستگی انسان به بینهایت مطلق معنا شود، عشق و عمل از ملزومات ایمان خواهد بود و قابل تفکیک از آن نمی باشد.

پیامبر محور محبت الهی
خدای سبحان در قرآن کریم محبوبهای خود را برشمرده و برای محبت نیز درجاتی ذکر کرده است. اهل توبه و طهارت و پاکیزگی محبوبان الهی هستند. اهل تقوا و پرهیزکاران محبوبان الهی هستند. همچنین انجام بعضی از کارها مانند جهاد در راه خدا، خواندن قرآن، یاری دادخواهان، دوستی و دشمنی در راه خدا انجام کارهای نیک و.... سبب می شود انسان محبوب خدا واقع گردد. ولی هیچ محبوبی به عظمت حبیب الله (پیامبر اکرم) نمی باشد، زیرا او مظهر محبت کامله حق است از این رو خدای سبحان رسولش را محور محبت قرار داده و فرموده است: «ان کنتم تحبون الله فا تبعونی یحببکم الله؛ بگو ای پیامبر اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد» (آل عمران/ 31).
محبت حبیب الله انسان را محبوب خدا می کند زیرا کسی که پیامبر را دوست دارد می کوشد مثل او باشد، مانند خود پیامبر اکرم که چون خدا را دوست می داشت متعلق به اخلاق الهی می شد. بدین جهت از او اطاعت می کند و این گونه اطاعت انسان را متعالی و محبوب خدا می کند و در پی محبوبیت نزد خدا، محبوبیت در میان مردم نیز به خواست و قدرت الهی ایجاد می شود. چرا که محبت تنها یک علاقه قلبی نیست بلکه باید آثار آن در عمل انسان منعکس شود. کسی که مدعی حب پروردگار است نخستین نشانه آن این است که محبوبهای او را نیز دوست بدارد چرا که او در اصل در پی محبوب واقعی خود و انجام خواسته های او می باشد تا محبت واقعی خود را به اثبات برساند و اثبات این محبت حاصل نمی شود مگر اینکه آنچه را که او دوست می دارد دوست بدارد و به آن عمل کند.
امام سجاد (ع) در دعای مکارم اخلاق خود می فرمایند: خدایا بر محمد و خاندان او درود فرست و هر چه و به هر درجه که مرا نزد خلق رفعت و بلندی عطا کردی به همان درجه مرا در نظر خودم پست و ذلیل گردان (تا مایه غرور و تکبر من نشود) و به هر عزت که در ظاهر به من عطا کردی همان قدر ذلت و حقارت به باطن ذاتم کرامت فرما. حضرت در این قسمت از دعا اشاره دارند به این مطلب که لازمه رفعت مقام در نزد مردم، فروتنی و تواضع است. چرا که میوه درخت فروتنی است و هر کس افتادگی پیشه کند فیوضات الهی نصیب او خواهد شد. همچون زمین پستی که به راحتی از آب حیات بهره مند می شود از لطف و محبت مردم نیز بهره مند خواهد شد.
فروتنی نه علم است که خوانده شود و نه نظریه که حفظ گردد و نه سخنرانی که ایراد شود بلکه هنری است که احتیاج به تمرین دارد. فروتنی و تواضع یعنی همان کارهایی را انجام دهیم که مردم انجام می دهند و ما هم مانند آنها باشیم، افتاده باشیم و متکبر و مغرور نباشیم. برای آنکه مفهوم صحیحی از فروتنی و تواضع داشته باشیم باید ببنیم نظر اسلام در مورد فروتنی مومنان چیست؟ اگر سراسر قران را بررسی کنیم متوجه می شویم که اسلام تا چه حد به این عمل پرارزش اهمیت داده است و مسلمانان را به فروتنی و تواضع فرا خوانده است و عواقب وخیم تکبر و غرور را برای آنها گوشزد می کند و با یادآوری مراحل خلقت انسان و مرگ و عوالم پس از مرگ، او را به تواضع و خشوع و خضوع فرا خوانده است.
نگاهی به زندگی پیامبر و ائمه (ع) این چهره های محبوب در بین یاران و مردم آن زمان بیانگر آن است که یکی از دلائل محبوبیت آنها همین تواضع و فروتنی آنان نسبت به مردم و در ارتباط با مردم می باش رد که توانسته جایگاه ویژه ای برای آنان در بین قلوب مسلمین و غیرمسلمین ایجاد کند، مثلا در زندگی پیامبر اکرم (ص) آمده است: آن حضرت شخصا زانوی شتر می بست، خانه جارو می کرد، گوسفند می دوشید، کفش پینه می کرد، لباس وصله می کرد، با خدمتکارش غذا می خورد. وقتی او خسته می شد آن حضرت به جایش گندم آرد می کرد، از بازار خرید می کرد، با توانگر و بی چیز، بزرگ و کوچک، سیاه و سفید دست می داد و در گفتن سلام بر آنان پیشی می جست، آن حضرت موجب زحمتی نمی شد، در عین انعطاف پذیری دوراندیش بود، فروتن بود اما نه خوار، بردبار بود اما مقاوم و تسلیم ناپذیر، ارزش و عظمت تواضع او از این رو بود که اشرف قوم خود بود و پاکترین و متواضعترین آنها بود.