معنا و مفهوم واژه رزق در قرآن

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و ما من دابة فى الأرض إلا على الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فى کتب مبین؛ هیچ جنبنده اى در زمین نیست مگر اینکه روزى او بر خدا است، او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مى داند، همه اینها در کتاب آشکارى (لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است.» (هود/ 6) این آیه در حقیقت دلیلى براى علم پروردگار و احاطه او به اسرار نهان و آشکار، محسوب مى شود، چرا که از روزى دادن خداوند به همه موجودات سخن مى گوید، همان کارى که بدون احاطه علمى کامل به همه جهان امکان پذیر نیست! نخست مى گوید: هیچ دابه اى در روى زمین نیست مگر اینکه رزق و روزى آن بر خدا است، و قرارگاه او را مى داند، و از نقاطى که از قرارگاهش به آن منتقل مى شود نیز باخبر است و در هر جا باشد روزیش را به او مى رساند.

معنا و مفهوم رزق
رزق به معنى عطاء و بخشش مستمر است، و از آنجا که روزى الهى عطاى مستمر او به موجودات است به آن رزق گفته مى شود. البته مفهوم آن تنها در نیازهاى مادى خلاصه نمى شود بلکه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مى گردد، به همین جهت مى گوئیم: «اللهم ارزقنى علما تاما؛ خداوندا علم کامل به من روزى کن.» و یا مى گوئیم: «اللهم ارزقنى الشهادة فى سبیلک؛ خداوندا شهادت در راهت را نصیب من بگردان.» بنابراین هر گونه بهره اى را که خداوند نصیب بندگان مى کند از مواد غذائى و مسکن و پوشاک، و یا علم و عقل و فهم و ایمان و اخلاص به همه اینها رزق گفته مى شود، و آنها که مفهوم این کلمه را محدود به جنبه هاى مادى مى کنند، توجه به موارد استعمال آن دقیقا ندارند. قرآن در باره شهیدان راه حق مى گوید «بل احیاء عند ربهم یرزقون؛ آنها زنده اند و نزد پروردگار شان روزى داده می شوند.» (آل عمران/ 169) روشن است که روزى شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمتهاى مادى نیست، بلکه همان مواهب معنوى است که حتى تصورش براى ما در این زندگى مادى مشکل است.
قرآن در آیه 74 از سوره انفال می فرماید: «و الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله و الذین آووا و نصروا اولئک هم المؤمنون حقا لهم مغفره و رزق کریم؛ (بار دیگر از مهاجرین و انصار تجلیل و تعظیم می کند) آن با ایمانان، آن مهاجران، آن مجاهدان در راه خدا، و این انصار که پناه دادند و یاری کردند آنها را، اینها مؤمنین حقیقی هستند و برایشان مغفرت و روزی کریمانه خواهد بود.» معلوم می شود که وقتی انسان پاکباخته شد، در راه ایمان و عقیده خودش از همه چیز گذشت، علامت این است که مؤمن حقیقی است «لهم مغفره و رزق کریم» خدا گذشته های اینها را می آمرزد و خدا روزی بزرگواری به اینها عنایت می کند. مقصود از روزی فقط خورد و خوراک نیست، یعنی نعمتهایی آنچنان بزرگوارانه به اینها عنایت می کند که شما تصورش را نمی کنید. البته در آیه مورد بحث ممکن است نظر بیشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هر چند اراده مفهوم عام نیز چندان بعید نیست.

روزی رساندن خداوند به تمام موجودات
آیه فوق مى گوید: تصور نشود که خداوند تنها به جنبندگانى که در جایگاه اصلى قرار دارند روزى مى بخشد و به اصطلاح سهمیه آنها را در خانه هایشان مى آورند بلکه هر کجا باشند و در هر وضع و شرائطى قرار گیرند، سهم آنها را از روزى به آنان مى بخشد چرا که هم جایگاه اصلى آنان را مى داند و هم از تمام نقاطى که به آن نقل و مکان مى کنند، باخبر است. از حیوانات غول پیکر دریائى گرفته تا جنبندگان بسیار کوچکى که به زحمت به چشم دیده مى شوند هر یک مناسب حالشان آنچه را لازم دارند مقرر کرده است. این روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است که از نظر کمیت و کیفیت کاملا منطبق بر خواسته ها و نیازهاى آنها است، حتى غذاى کودکى که در رحم مادر است، هر ماه بلکه هر روز، با ماه و روز دیگر تفاوت دارد، هر چند ظاهرا یکنوع خون بیشتر نیست، و نیز کودک در دوران شیرخوارگى با اینکه ظاهرا ماههاى پى در پى غذاى واحدى دارد، اما ترکیب این شیر هر روز با روز دیگر متفاوت است! البته طبق این آیه و آیات دیگر قرآن، روزى هر کس مقدر و ثابت است، ولى در عین حال مشروط به تلاش و کوشش مى باشد، و هر گاه این شرط حاصل نشود مشروط نیز از میان خواهد رفت.
در جای دیگر خداوند می فرماید: «و اختلاف اللیل و النهار و ما انزل الله من السماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها و تصریف الریاح ایات لقوم یعقلون؛ و در آمد و شد شب و روز و رزقی که خدا از آسمان نازل کرده و زمین را پس از مرگش بدان زنده ساخته و در گرداندن بادها برای مردمی که می اندیشند نشانه هاست.» (جاثیه/ 5)
قرآن همیشه این گردش منظم شب و روز و این نظام را به عنوان یک آیه و یک شیء معنی دار برای نشان دادن قدرت و حکمت پروردگار ذکر می کند «و ما انزل الله من السماء من رزق؛ روزی شما را از آسمان فرود می آورد.» مقصود باران است چون بعدش می گوید: «فاحیا به الارض بعد موتها؛ و به وسیله این روزی شما که از آسمان می آید زمین را زنده می کند.» می خواهد بگوید این باران که شما می بینید اوضاع عالم این جور است، یکدفعه می بینید از بالا آب را گویی در غربیل کرده باشند یا با آب پاش می پاشند روی زمین، این را شما یک امر تصادفی تلقی نکنید، خیال نکنید که همین طور تصادفا این آبها می آید و تصادفا برای گیاههای زمین نافع است و تصادفا برای حیوانها نافع است و تصادفا برای انسانها نافع است، صحبت تصادف نیست، اینها کارهای حساب شده است. آن ابر و باد و حرکت باد و حرکت ابر و ریزش باران و روییدن گیاه و تمام اینها تقدیر و حساب و در نظر گرفته شده و با نقشه و حساب قبلی بوده است و محال است که علل تصادفی به اینجا کشیده شود.
قرآن به ابر هم "سماء" می گوید و گاهی به خود باران هم "سماء" می گوید، گاهی به خدا هم موجودی سماوی می گوید (هر چیزی که به هر اعتباری به او علو بشود گفت). «ارسلنا السماء علیهم مدرارا؛ و آسمان را بر آنها باراندیم.» (انعام/ 6)، یعنی این سماء را همین طور داریم می ریزیم به سر آنان، مقصود خود باران است. به خود باران قرآن گفته "سماء" چون از بالا می آید، به ابر هم می گوید سماء. اینجا که می فرماید: «و ما انزل الله من السماء» یعنی آنچه که از بالا برای شما فرود می آورد «من رزق؛ از آن روزی.» آب خودش روزی نیست، سبب روزی است ولی چیزی که سبب چیز دیگر است گاهی به جای مسبب ذکر می شود، به اصطلاح ذکر سبب و اراده مسبب است. «فاحیا به الارض بعد موتها؛ به وسیله همین آب زمین مرده را زنده می کند.»