آثار و پیامدهای اقتصادی بخل

خداوند در قرآن کریم در سوره محمد (ص) آیه 38 می فرماید: «ها انتم ها ولاتدعون لتنفقوا فی سبیل الله فمنکم من یبخل و من یبخل فانما یبخل عن نفسه والله الغنی و انتم الفقراء...؛ هان! شما هستید که از شما خواسته میشود که در راه خدا انفاق کنید، آنگاه بعضی از شما هستند که بخل می ورزند و هرکس بخل بورزد به درستی که از خود دریغ می ورزد و خداوند بی نیاز است و شما نیازمندید... ». در این آیه، خداوند متعال به یکی دیگر از رذایل اخلاقی انسان که تأثیر مهم در عرصه اجتماع و سرنوشت او دارد، یعنی بخل ورزیدن، اشاره فرموده است.
بخل عبارت از حالتی است که در انسان وجود دارد یا پدید می آید و موجب می شود که او دست از بخشش و جوانمردی بردارد و به خست روی آورد. در این حالت علاوه بر آنکه خود چنین می شود کم کم دوست دارد یا دیگران را هم دعوت می کند تا مثل او شوند! به کسی کمک نکنند و خسیس باشند و به قول معروف نم پس ندهند!! از امام صادق (ع) درباره چنین افرادی روایت شده است که فرموده اند: «شحیح» هم نسبت به آنچه در دست خودش است بخل می ورزد و هم نسبت به آنچه در دست مردم است. تا جایی که هرچه را در دست مردم ببیند، آرزو می کند آن را به دست آورد، خواه از طریق حلال باشد یا حرام و هرگز قانع به آنچه خداوند روزی او قرار داده نیست.
در چنین حالتی، فقرا و نیازمندان بطور کلی فراموش می شوند و مهر و محبتی که از طریق دیگران به آنها می رسید قطع می شود. فاصله فقیر و غنی زیادتر می شود و جامعه دچار بحران می گردد. در حقیقت بخل یک ویژگی اخلاقی است که تأثیر مستقیم اقتصادی، روحی روانی و حتی اخروی بر سرنوشت انسان بخیل و جامعه می گذارد. خداوند متعال در پایان آیه فوق بر این نکته صحه گذاشته است: هرکس که بخل بورزد، در حقیقت (بهره بردن از سخاوت در دنیا و آخرت را) از خود دریغ می کند. سخاوت و جوانمردی علاوه بر آنکه باعث بهترشدن وضعیت فقرای جامعه و بازسازی روحیه آنها و امیدوار ساختن آنها به زندگی و... می شود در روحیه فرد سخی نیز تأثیر مثبت به جا می گذارد. او را دیگرخواه می کند، معنویت او را افزایش می دهد، با اینکار خود را به خداوند متعال نزدیکتر احساس می کند و در آخرت نیز از سخاوت خویش بهره مند می شود و ....
چنانکه از پیامبر اکرم روایت شده است که در پاسخ به فردی که وقتی دید بازماندگان مرده ای، انبار خرمای او را برایش خیرات می دهند گفت: ای کاش من هم اموالی داشتم که برایم خیرات می دادند فرمود: اگر او، یک دانه خرما با دست خودش صدقه داده بود، از انبار خرمایی که دیگران برایش بدهند ارزشمندتر بود!! انسانی که اقدام به بخشش و سخاوت می کند علاوه بر اینکه به دیگران خدمت می کند و این خدمت بر اساس عدالت حضرت حق در دنیا و آخرت به او باز می گردد، به بازسازی روحیه خویش و کسب فضایل اخلاقی نیز نائل می شود. آثار وضعی سخاوت بخل بسیار است خداوند متعال در آیات 5-10 سوره لیل در این باره فرموده است: «فاما من اعطی واتقی* و صدق بالحسنی* فسنیسره للیسری* و اما من بخل واستغنی* و کذب بالحسنی* فسنیسره للعسری؛ اما آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزکاری پیشه نماید* و جزای نیک (الهی) را تصدیق نماید* ما او را در مسیر آسانی (برای زندگی دنیا و آخرت) قرار می دهیم* اما کسی که بخل بورزد و از این راه بی نیازی طلبد* و پاداش نیک (الهی دربرابر صدقه و بخشش) را انکار کند* بزودی او را (زندگی دنیوی و اخروی) در مسیر دشواری قرار می دهیم».
بخل، رذیله اخلاقی خطرناکی است که اگر انسان گرفتار آن شود و نتواند خود را از این مهلکه نجات دهد، به ناسپاسی در برابر نعمت های پروردگار مبتلا می شود. خداوند سبحان در آیات 6-9 سوره عادیات هم در این باره فرموده اند: «ان الانسان لربه لکنود* و انه علی ذالک لشهید* و انه لحب الخیر لشدید* افلا یعلم اذا بعثر مافی القبور؛ انسان در برابر نعمت های پروردگارش بسیار ناسپاس و بخیل است* و او خود نیز بر این معنی گواه است* و او علاقه شدیدی به مال دارد* آیا نمی داند که در آن روز (روز قیامت) همه کسانی که در قبرها هستند زنده می شوند و برمی خیزند (و برای حساب و کتاب به محشر می روند)؟».
در آخرین آیه سوره ماعون نیز خداوند متعال به افراد بخیل هشدار داده است که: «ویمنعون الماعون؛ (وای بر کسانی که...) دیگران را (بخاطر بخلی که دارند) از وسایل ضروری زندگی منع و محروم می کنند» (ماعون/ 7)، در آیه 24 سوره حدید هم خداوند متعال افراد بخیل را، افراد متکبر و فخرفروش معرفی فرموده اند که خداوند آنها را دوست ندارد: «و الله لا یحب کل مختال فخور. الذین یبخلون و یامرون الناس بالبخل...؛ و خداوند هیچ متکبر فخرفروشی را دوست ندارد. همان کسانی که بخل می ورزند و مردم را نیز به بخل دعوت می کنند...». مشخص است که کسی که در صف متکبران و فخرفروشان و کسانی که دارای ویژگی های شیطانی هستند برود، چه سرنوشت شوم و بدی خواهد داشت. نهایتا در آیه 9 سوره حشر نیز خداوند متعال کسانی را که از بخل دوری می کنند رستگار نامیده است: «و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون؛ و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده اند، رستگارند».

آثار اقتصادی بخل
1- تجمع ثروت در دست اغنیاء و بلوکه شدن سرمایه ها در حساب های توانگران.
2- عدم برخورداری فقرا از حق خویش که در اموال اغنیا وجود دارد (مثل: خمس و زکات و صدقات و قرض الحسنه و انفاق و ...) و سخت شدن زندگی آنها.
3- افزایش شکاف فقر در اجتماع و دور شدن ثروتمندان و فقرا از هم و افزایش فاصله طبقاتی فقیر و غنی و پیامدهای آن.
4- افت روحیه دیگرخواهی در اجتماع و در نتیجه بی تفاوت شدن مردم نسبت به هم و افزایش نابهنجاری های فردی و اجتماعی در اثر افزایش روحیه خودخواهی در جامعه.
5- متوقف شدن امور خیریه و ساختن مساجد، مدارس، بیمارستان ها، پل ها، جاده ها و ... و تاثیر مستقیم اینکار بر ضعف روحیه معنوی مردم.
6- گسترش روحیه مادیگرایی و لذت طلبی شخصی در بین افراد جامعه و شیوع اسراف و تبذیر در بین مردم و ابتلای اجتماع به پیامدهای اسراف و تبذیر.
7- رایج و عادی شدن فرهنگ تکاثر در جامعه و رویکرد مردم برای جذب ثروت به هر قیمت و در نتیجه افزایش تورم و گرانی و بوجود آمدن کمبودهای مصنوعی و بازار سیاه و ... پی آمدهای آن.
8- ترویج فرهنگ دلبستگی شدید به دنیا در جامعه و پیامدهای منفی چنین فرهنگی. مفسر تفسیر نمونه در این باره نوشته است: لازمه دلبستگی شدید به مواهب دنیا، تکبر و غرور است و لازمه تکبر و غرور، بخل کردن و دعوت دیگران به بخل (توسط بخیل) است. اما بخل کردن به این دلیل که سرمایه کبر و غرور خود را از این اموال می داند و هرگز نمی خواهد آنها را از دست دهد و دیگران را به بخل دعوت می کند برای اینکه اولا اگر دیگران سخاوتمند باشند، او رسوا می شود و ثانیا چون بخل را دوست دارد مبلغ چیزی است که به آن عشق می ورزد.
9- افت روحیه معنوی در جامعه. در حدیثی تاثیر متقابل بخل و ایمان در زندگی فردی و اجتماعی چنین بیان شده است: بخل و حرص و ایمان در قلب مرد مسلمان جمع نمی شود، همانطور که غبار راه جهاد و دود جهنم در درون یک انسان جمع نمی شوند. امام علی (ع) درباره افراد بخیل فرموده است: در شگفتم از بخیل، به سوی فقری می شتابد که از آن می گریزد و سرمایه ای را از دست می دهد که برای آن تلاش می کند در دنیا مانند تهیدستان زندگی می کند (چون خسیس است) اما در آخرت مثل سرمایه داران محاکمه می شود (زیرا اموال زیادی داشته است) (نهج البلاغه، حکمت 126).