سلطان سنجر سلجوقی

ناصرالدین ابوالحارث بن ملکشاه، مدت حکومت از 511 هـ ق تا 552 هـ ق. پس از ملکشاه حکومت سلجوقیان رو به ضعف نهاد و اداره حکومت آنان در ایران بر عهده امیری افتاد که در نیشابور تختگاه خراسان اقامت داشت. نیشابور محل اقامت سلطان سنجر آخرین پادشاه سلجوقیان بزرگ بود. در این هنگام حکومت سلجوقی به دولتهای مستقلی در عراق، شام و کرمان تجزیه شد و اختلافات و کشمکشهایی بین پادشاهان سلجوقی و خلفای عباسی بروز کرد و سپس جنگی طولانی آغاز شد که در خلال آن دو تن از خلفای عباسی وفات یافتند. سرانجام کار به آنجا کشید که برای خلیفه عباسی در عراق جز حکومتی مستقل همانند حکومت ایران محلی چیزی به جای نماند، اما خلیفه همچنان از نفوذ و سلطه روحانی که بر امیران کوچک نواحی اطراف خود داشت برخوردار ماند. همه این امیران بسیار سعی داشتند که خلیفه حاکمیت آنان را به رسمیت بشناسد.
خلیفه نامه ای به هریک از آنان می نوشت و به همراه آن جامه ای که خلعت خوانده می شد و نیز پرچمی سیاه برای آنان می فرستاد در مقابل هر امیر یا حاکم، یک بار یا سالی یک بار مقداری مال به خلیفه پیش کش می کرد. عمر سلطان سنجر چندان به طول انجامید که در اواخر عمر تقریبا فرمانروای تمام قلمرو شرقی ایران گردید و اگر یورش مغولها او را غافلگیر نمی کرد، می توانست دولت سلجوقی جدیدی تأسیس کند. هنگامیکه ملکشاه آخرین پادشاه سلجوقیان بزرگ درگذشت، پسرش محمود به جای او نشست. اما دو سال بیشتر حکومت نکرد. پس از او برادرش برکیارق در سال 487 هـ ق به حکومت رسید و دیری نپایید که بین او و سه برادرش محمود، محمد، سنجر جنگ درگرفت؛ محمود خواهان تاج و تخت بود، اما از دو برادر دیگر شکست خورد و از میدان گریخت. محمد از طرف برادرش برکیارق والی آذربایجان شد.
هنگامیکه برکیارق در سال 498 هـ ق وفات یافت، محمد بر تخت نشست و سرانجام، حکومت سلجوقیان در ذی الحجه سال 511 هـ ق به سنجر  رسید. چنانکه گفته شد عمرش چندان طولانی شد که تنها وارث دولت بزرگ سلجوقی گردید. وی در سال 552 هـ ق درگذشت و برادرزاده اش محمود به جای او نشست اما وی همپای عموی خود نبود. سلطان سنجر، قطب الدین انوشتکین را بر خوارزم گماشته بود. قطب الدین مردی بلندپرواز و از ترکان غزنه بود که لقب خوارزمشاه گرفت. محمد خوارزمشاه توانست فرمانروائیش را بر سراسر سیستان گسترش دهد و غزنویان را که هنوز بر ماوراء النهر حکمروایی داشتند زیر سلطه خود درآورد.

محمد خوارزمشاه در سال 512 هـ ق درگذشت و پسرش اتسز حکومت او را در سال 522 هـ ق در دست گرفت و جانشین وی شد. اتسز در صدد استقلال سرزمینهایی برآمد که تحت حاکمیت خود داشت. اقلیم خوارزم و نواحی جنوبی فرودست آن تا سیستان در دست او بود و سرزمینهای ماوراء النهر نیز اسماً در قلمرو او قرار داشت. از این رو بین او و سلطان سنجر سلجوقی جنگی طولانی درگرفت، استز از قبایل قراختای مغول که زیست گاههای نخستین آنان تا شرق دریاچه بایکال ادامه داشت، یاری خواست و بدین سان دروازه های ماوراء النهر بر روی آنان گشود. قراختائیان مغول بودند اما با ترکان غز نیز که بر قلمرو شرقی دولت اسلامی سیطره داشتند و سلجوقیان از آنان به شمار می روند خویشاوندی داشتند، قراختائیان که بت پرست بودند از سال 304 هـ ق بر چین حکمفرمایی داشتند. از آن پس به سوی غرب به راه افتادند و ترکان صحرانشین قرقیز را که بر کناره رود ینی سئی سکونت داشتند، مورد تهاجم قرار دادند سپس بر کاشغر و سرزمینهای ختل در جنوب دست یافتند.
سلطان سنجر به سوی قراختائیان شتافت تا مانع پیشروی آنان شود، اما آنان پس از آنکه در صفر 536 هـ ق از رود جیحون (آمودریا) گذشتند، سلطان سنجر را شکست دادند و بدینسان فرمانروائی قراختائیان مغول بر مناطق وسیعی از رودخانه ینی سئی تا بلخ گسترش یافت و اتسز از بیم آنان به اطاعتشان درآمد. همچنین سرزمینهای ترکان ایغور نیز به قلمرو دولتشان ملحق شد. قراختائیان بلاساقون (بلاساگون) را در کناره رود چوکه رودخانه اصلی ترکستان امروزی چین به شمار می رود، تختگاه خود قرار دادند. این چنین بود که اتسز پسر محمد خوارزمشاه دریافت که با یاری خواستن از قراختائیان مغول و داخل گردانیدن آنان به ماوراء النهر به خود زیان بزرگی وارد ساخته است.
وی در سال 551 هـ ق درگذشت. و پسرش ایل ارسلان جانشین وی شد و لقب خوارزمشاه گرفت طولی نکشید که سلطان سنجر در سال 552 هـ ق وفات یافت و در نتیجه دست ایل ارسلان خوارزمشاه در سراسر سرزمین ایران بازماند، وی در شرق و در غرب شروع به کشورگشایی کرد تا اینکه تمام فلات ایران را به تصرف خود درآورد. پس از سلطان سنجر برادرزاده اش محمود به جای او نشست، اما وی قادر نبود بر دولت سلجوقیان سیطره یابد. از این رو ایل ارسلان در صدد جنگ با وی برآمد و او را مغلوب خود ساخت؛ بدین سان حکومت سلجوقیان در سراسر ایران به پایان رسید.