جمع و تالیف قرآن به شکل کنونى، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گروههاى مختلف انجام شده است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفى است و باید آن را تعبدا پذیرفت، و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمان الرحیم» آغاز مى شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت مى گردید، تا موقعى که «بسم الله... » دیگرى نازل مى شد و سوره دیگرى آغاز مى گردید. این نظم طبیعى آیات بود. گاهى اتفاق مى افتاد پیامبر اکرم (ص) با اشاره جبرئیل، دستور مى داد تا آیه اى بر خلاف نظم طبیعى در سوره دیگرى قرار داده شود، مانند آیه «و اتقوا یوما ترجعون فیه الى الله ثم توفى کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون» (بقره/ 281) که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، پیامبر (ص) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه دین، در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند. بنابراین ثبت آیات در سوره ها، چه با نظم طبیعى یا نظم دستورى، توقیفى است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروى نمود. ولى درباره نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است. سید مرتضى علم الهدى و بسیارى از محققین و از معاصرین آیت الله خویى بر آنند که قرآن هم چنان که هست، در زمان حیات پیامبر (ص) شکل گرفته است، زیرا جماعتى قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید مى نماید که مساله اى با این اهمیت را پیامبر اکرم (ص) رها کرده باشد تا پس از وى نظم و ترتیب داده شود. این نظر قابل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمى شود که میان سوره ها ترتیبى وجود داشته است و اگر کسى هر آن چه از قرآن که تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط کرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود. بنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلى آن نیست. اما اهمیت این مساله چندان روشن نیست، زیرا آن چه مهم است تکمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگر است تا آیه هاى هر سوره با آیه هاى سوره هاى دیگر اشتباه نشود. این مهم در عهد پیامبر (ص) صورت گرفت. اما ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امکان نداشت، زیرا پیامبر اکرم (ص) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه هایى مى رفت. بنابراین طبیعى است که پس از یاس از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره هاى قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود. بر این اساس، بیشتر محققین و تاریخ نویسان بر آنند که جمع و ترتیب سوره ها پس از وفات پیامبر (ص) براى نخستین بار بر دست على امیر مؤمنان (ع) سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت. و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر (ص) از امور مسلم تاریخ است. على (ع) نخستین کسى بود که پس از وفات پیامبر (ص) به جمع قرآن مشغول گردید. بر حسب روایات، مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساند. ابن ندیم گوید: «اولین مصحفى که گرد آورى شد، مصحف على بود و این مصحف نزد آل جعفر بود». سپس مى گوید: «مصحفى را دیدم نزد ابوعلى حمزه حسنى که با خط على بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على آن را به میراث گرفته بودند». محمد بن سیرین از عکرمه نقل مى کند: «در ابتداى خلافت ابوبکر، على در خانه نشست و قرآن را جمع آورى کرد». گوید: «از عکرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول درآن شده بود؟ گفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند على قرآن را گرد آورند، نخواهند توانست». ابن سیرین مى گوید: «هر چه دنبال کردم تا بر آن مصحف دستیابم، می سورم نگردید». ابن جزى کلبى گوید: «اگر مصحف على یافت مى شد، هر آینه در آن علم فراوان یافت مى گردید».
نظریات مختلف در مورد تدوین قرآن
قرآن، کلام الاهى است که در طول 23 سال به تدریج نازل شده و ترتیب نزول آیات قرآن به نحوى که الان به چشم مى خورد نبوده است، چنان که نخستین آیات نازل شده «اقرا باسم ربک الذى خلق» بوده است نه سوره حمد. سؤال این است که جمع آورى قرآن به صورت کنونى، به دستور چه کسى و در چه زمانى و چگونه انجام گرفت؟ درباره زمان جمع آورى و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنى سه دیدگاه به چشم مى خورد: دیدگاه اول: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله (ص) بر مى گردد. دلیل هاى پیروان این دیدگاه چنین است:
الف) امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگى نزول وحى وجود نداشت.
ب) روایاتى هم این نظر را تایید مى کند. مثل: رسول الله (ص) در حالى رحلت کرد که قرآن در چیزى نگاشته نشده بود.
دیدگاه دوم: تدوین قرآن به همین صورت فعلى (ترتیب آیه ها و سوره ها)، در عهد رسول الله (ص) انجام گرفته است. این گروه نیز براى مدعاى خود ادله ذیل را اقامه مى کنند:
الف) مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امکانپذیر نیست، چون غیر از حضرت کسى به طول کامل از خصوصیات قرآن آگاهى ندارد.
ب) تحدى از جانب قرآن، اقتضا مى کند آیه ها و سوره ها تنظیم و به شکل خاصى درآیند.
ج) روایاتى چنان دلالت دارد که عده اى در زمان رسول الله (ص) مشغول این کار بودند. از شعبى نقل شده است که: شش نفر از انصار، قرآن را در عهده رسول الله (ص) جمع کردند: ابى بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید، و ابوزید.
دیدگاه سوم: معتقد است که براى قرآن سه مرحله جمع آورى شکل گرفته است:
مرحله اول: نظم و چینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیرى را در پى دارد. این کار در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت. مرحله دوم: جمع کردن مصحف هاى پراکنده در یک جا و تهیه جلد براى آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. مرحله سوم: جمع آورى تمام قرآن هاى نویسندگان وحى براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت. طرفداران دیدگاه سوم براى مدعاى خود ادله اى ذکر کرده اند که در کتاب مربوط به علوم قرآنى به تفصیل آمده است. امامان (ع) قرآن موجود را تایید و تلاوت آن را سفارش کردند. علامه طباطبائى در این باره مى فرماید: «حضرت على (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچ گونه مخالفتى و مقاومتى از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت خود از مخالفت دم نزد. هم چنین ائمه و اهل بیت (ع) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتى به خواص خود، حرفى نزده اند، بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کرده اند که از قرائات مردم پیروى کنند...».