کتاب لغتنامه دهخدا

کتاب لغتی دایرة المعارف گونه، به فارسی و در واقع بزرگترین فرهنگ نامه پارسی است که تا امروز تألیف و منتشر شده است. این اثر بزرگ از این نویسنده، تقریبا در برگیرنده کلیه واژگان فرهنگهای خطی و چاپی مهم پارسی و عربی است و در نقل آنها، بسیاری از غلط های گذشتگان تصحیح شده است. از طرف دیگر بسیاری از لغات های ترکی، مغولی، هندی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و روسی متداول در زبان فارسی نیز در این فرهنگ نامه داخل است. نویسنده محترم، مواد آن را با مراجعه به متون بسیار متعدد و منظم و معتبر نظم و نثر ادبی و علمی فارسی و عربی، جمع آوری کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
علی اکبر دهخدا، ادیب و شاعر معاصر ایرانی از نویسندگان آزادیخواه و رجال مشروطیت است که در سال 1257 شمسی = 1297 هـ ق، در تهران متولد شد. پدرش "خان بابا" اهل قزوین بود. دهخدا در نه سالگی پدرش را از دست داد و با سرپرستی مادرش، تحصیلات خود را شروع کرد. اوایل جوانی، زبان عربی و علوم دینی و معارف اسلامی را نزد شیخ غلامحسین بروجردی و سپس از محضر شیخ هادی نجم آبادی، بهره مند شد. بعد از افتتاح مدرسه سیاسی در تهران، به آنجا رفت و همین که فارغ التحصیل شد، در وزارت امور خارجه استخدام گشت. در طول خدمت در وزارت امور خارجه، به اروپا رفت. با دانش های جدید آنجا آشنا شد و زبان فرانسه خود را تکمیل کرد و به ایران برگشت و آن موقع، آغاز نهضت مشروطیت ایران بود. او به همراه مدیر روزنامه "میرزا جهانگیرخان شیرازی"، سردبیر و نویسنده روزنامه مهم «صور اسرافیل» شد و آن را منتشر کرد و بیشتر سرمقالاتش را تحت عنوان «چرند و پرند» که در نوع خود، بی نظیر بود، انتشار میداد. این مقالات تأثیر زیادی در افکار عمومی داشت. به خصوص اینکه، با سلاح ظنز و تمسخر، مفاسد و نابسامانی های اجتماع را می گفت و انتقاد می کرد. این روزنامه در کودتای انقلاب مشروطیت تعطیل و موقع انحلال مجلس، دهخدا به دستور محمدعلی شاه قاجار، با بقیه آزادیخواهان به اروپا تبعید شد. در سوئیس مجددا 3 شماره از این روزنامه را منتشر کرد و بعد به ترکیه رفت و در اسلامبول نیز روزنامه سروش را انتشار داد. بعد از خلع محمدعلی شاه، علی اکبر دهخدا به تهران برگشت و در دوره دوم مجلس، نماینده شد. هنگام جنگ جهانی اول، دهخدا به ایل بختیاری ها پناه برد و همین ایام بود که طرح این لغتنامه را ریخت و چون جنگ تمام شد و او به تهران برگشت، ضمن اشتغال کارهای دولتی، تا سال 1320 شمسی، ریاست مدرسه سیاسی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی را به عهده گرفت. بعد از بازنشستگی، دیگر یکسره به کار لغتنامه مشغول شد. البته بعد از روی کار آمدن دولت مصدق، مجددا به ضمیمه سیاست آمد و باز مقاله نوشت و مصاحبه کرد. بعد از کودتای 1332 شمسی و سقوط دولت مصدق، به او اتهاماتی زده شد و حقوق او را قطع کردند و او از کارها کنار گرفت. علی اکبر دهخدا که برخی در عرف اهل تحقیق به او علامه دهخدا گویند، در 7 اسفند سال 1334 شمسی، در سن 97 سالگی در گذشت.

ساختار لغت نامه
این کتاب، محصول کوشش های مداوم 45 ساله دهخدا و عده ای از دوستان اوست. دهخدا، با دقتی که در فرهنگ های فارسی کرده بود، متوجه شد که خطاهای موجود در این فرهنگ، از فرهنگی به فرهنگ دیگری منتقل شده و غلط خوانی و غلط نویسی نیز بر غلط های آن اضافه شده است؛ از این رو، کاری صحیح بر پایه دقیق علمی انجام داد. به اینصورت که اول متن های نظم و نثر را خواند بعد لغت ها و ترکیب ها را علامت گذاری کرد سپس عده ای به عنوان دستیار با راهنمایی او اولین کلمات را روی برگه های کوچکی نوشتند، این یادداشت ها به صورت الفبایی بیشتر از سه میلیون است که ماده نخستین لغت نامه است. لغتنامه حدودا دویست هزار عنوان لغت دارد، بیشتر این لغت ها، مستند به شاهدهای متعدد است. علامه دهخدا، منظورش از آوردن این شواهد گوناگون از نظم و نثر، علاوه بر روشن ساختن معنی لغت، دو نکته دیگر را در نظر داشت: 1- سیر تاریخی تحول کلمه نشان داده شود، 2- تحول معنی آن در طول تاریخ زبان "دری" روشن شود. ترکیبات لغت ها در لغت نامه آمده و برای بیان تلفظ هر کلمه، در جلد آن، حروف حرکت دار به کار رفته است. علاوه بر این مزایا، یک دوره مفصل دستور زبان فارسی آمده و بسیاری از لغت های محلی نواحی مختلف ایران در آن ضبط شده است. در این لغتنامه، سعی شده که اغلب مفاهیم و اصطلاحات متقدمان را از متن های مختلف، تدوین و آنها با لغت های فرانسوی مطابق شود. در مورد اعلام رجال و مکان ها، تحقیقات و پژوهش های دقیقی شده و اسناد و مدارک ارزشمندی برای هر موضوع در فیش ها، هست. در این کتاب، تصویر نباتات، حیوانات، رجال، نقشه اماکن، جدول ها، آمارهای اقتصادی و الفبای ملت های مختلف در برابر لغت های مربوطه، آورده شده است.

چاپ و نشر
چاپ این لغتنامه در سال 1319 شمسی، در چاپخانه بانک ملی شروع و یک جلد آن در 468 صفحه چاپ شد ولی به علت جنگ جهانی دوم و ارتباط دامنه آن با ایران، چاپ آن متوقف شد تا اینکه در 25 دی ماه سال 1324، مجلس شورای ملی، به پیشنهاد جمعی از نویسندگان، هزینه چاپ آن را پذیرفت که از آن موقع با همکاری گروهی از دانشمندان با علی اکبر دهخدا، در یادداشت برداری، ترجمه، تدوین و تألیف مطالب، اولین مجلد آن در 5000 صفحه در سال 1325 منتشر و از آن به بعد در جزوه های 100 صفحه ای بطور مستمر، چاپ شد. سال 1359 شمسی، در 26575 صفحه به قطع رحلی، کار این کتاب ارزشمند پایان پذیرفت. گفتنی است که نام تمام کسانی که در تألیف لغتنامه همکاری و همفکری داشته اند در تکمله مقدمه آمده است.