کتاب بوستان

کتاب بوستان، یکی از شاهکارهای ادبی و مثنویی اخلاقی و اجتماعی و تربیتی که از هنری ترین و شاعرانه ترین مثنوی حکمی، اخلاقی در ادب فارسی است که سراینده آن "سعدی شیرازی" شاعر پرآوازه ایرانی در قرن هفتم هجری قمری است. نام اولیه کتاب «سعدی نامه» بوده که نسخه های قدیمی، همین نام را داشتند ولی نسخه های متأخر و جدید بنام «بوستان» است که ظاهرا اهل ذوق این اسم را شاید به قرینه «گلستان» برای آن انتخاب کردند و شاید براساس دو بیت از مقدمه کتاب (بیت های 102 و 126). بوستان سعدی از نظر یکدستی و انسجام لفظی و معنوی کلام در ادب فارسی بی نظیر است. هیچیک از مثنوی هایی که قبل از آن در بحر متقارب سروده شده، جامعیت آن را ندارند. شاید بتوان گفت: نه تنها در زبان فارسی بلکه در هیچ زبانی از جهت فصاحت و بلاغت و روانی و زیبایی و حکمت و معرفت مثل و نظیر ندارد. در واقع این مثنوی، در حکمت عملی و ادبیات پندآموز و آمیخته به چاشنی عرفانی، با معانی بلندش جایگاه بسیار والایی دارد. سعدی آن را در زمان سیر و سفر و سیاحت هایش به جاهای مختلف و در برگشت به شیراز، سرود و سال 655 هـ ق، در فاصله دو عید که احتمالا عید فطر و قربان بود، به پایان برد.

معرفی اجمالی سراینده (بوستان)
نام او محل اختلاف است. بعضی "مشرف الدین، ابن مصلح الدین" گویند و برخی نام او را "مصلح الدین" می دانند. کنیه اش "ابوعبدالله" و تخلص او "سعدی" و به شیخ سعدی، شیخ شیراز و "افصح المتکلمین" و "شیخ بطور مطلق" معروف است. تاریخ ولادت و نام پدر او، بطور دقیق معلوم نیست. تولد او بین سالهای 571 تا 606 هـ ق و در شیراز بوده و در کودکی از پدر یتیم شده، قبیله و خانواده اش از اهل علم و دین بودند. سعدی بعد از تحصیل مقدمات علوم، از شیراز به بغداد رفت و در آنجا در مدرسه نظامیه و حوزه های دیگر درسی، به تکمیل علوم دینی و ادبی پرداخت و به مصاحبت با "ابوالفرج ابن الجوزی" و محضر "شهاب الدین عمر سهروردی" نائل شد. سفرهایی به عراق، شام، حجاز کرد و زیارت حج خانه خدا نمود و مدتی در شام به وعظ و سیاحت و عبادت پرداخت و زمان سلطنت "اتابک ابوبکر ابن سعد" از اتابکان سلغری در اواسط قرن هفتم که فرمانروایی فارس را داشت، به شیراز برگشت. سال 655 هـ ق، کتاب «بوستان» و یکسال بعد کتاب «گلستان» خود را تصنیف و به نام اتابک ابوبکر و پسرش "سعد" تألیف نمود. وی در نزد این بزرگان و دیگران، قدر و منزلت رفیعی داشت، مخصوصا "سعد" پسر اتابک ابوبکر که ارادت خاصی به شیخ داشت و شیخ انتساب به او را برای خود تلخص قرار داد و به "سعدی" متخلص شد. وی بعد از زوال سلغریان، مجددا از شیراز به سرزمین های مختلفی چون هند، یمن، بلخ، ترکستان و... رفت و ظاهرا در برگشت از این سفرها، از طریق آسیای صغیر به آذربایجان رفت و ملاقاتی با "شمس الدین جوینی" و برادرش "عطا ملک جوینی" کرد. بنا بر نقل برخی، احتمال ملاقات او با "جلال الدین رومی" در همین ایام بوده است. شیخ شیراز، در مدت اقامتش در دیار عرب، تبحر زیادی در ادبیات عرب پیدا کرد. او در اواخر عمر در شیراز بود و بنا بر مشهور عزلت گزید و به خلوت و ریاضت بود و بین سالهای 690 تا 695 در همانجا از دنیا رفت و در کنار شهر شیراز، همین جائی که امروز مقبره اوست، مدفون شد. آثار او بسیار زیاد و متنوع می باشد که یکی از آنها همین کتاب «بوستان» است.

ساختار اجمالی کتاب
بوستان یا سعدی نامه، در بحر متقارب (هم وزن شاهنامه فردوسی) بنا بر نقل های مختلف، بیشتر از چهار هزار بیت و تا پنجهزار بیت گفته اند. این کتاب یک دیباچه که شامل این اختلاف به علت شمارش ادبیات است (توحید، ستایش پیغمبر اکرم و...) سپس 10 باب به این شرح دارد:
باب اول: در عدل و تدبیر و رأی
باب دوم: در احسان
باب سوم: در عشق و شور و مستی
باب چهارم: تواضع
باب پنجم: در رضا
باب ششم: در قناعت
باب هفتم: در تربیت
باب هشتم: در شکر بر عافیت
باب نهم: توبه و راه صواب
باب دهم: مناجات و ختم کتاب
شیخ سعدی، در سرودن بوستان، به فردوسی و نظامی توجه داشته و با شعر این دو شاعر مأنوس بود و این موضوع از مضامین بوستان به دست می آید.

بوستان از منظر برخی صاحبنظران
ادیب نیشابوری: «بوستان» به تنهایی می تواند با «شاهنامه» برابری کند.
فروغی: هیچ مثنوی در هیج زبانی به پایه آن نمی رسد.
این کتاب از همان زمان سعدی در میان فارسی زبانان در ایران و هند و چین تا آسیای صغیر رواج پیدا کرد.

ترجمه و شروح:
شرح های زیادی بر «بوستان» به زبان های فارسی، ترکی، هندی (اردو و پنجابی) نوشته شده و ترجمه های آن به زبان ترکی، لاتین، فرانسه، پاکستانی، آلمانی، هلندی و انگلیسی شده است. این ترجمه ها بعد از قرن 17 میلادی برابر 11 هـ ق شروع شد.

نشر و چاپ:
نسخه های خطی بسیار زیادی از بوستان در کتابخانه های بزرگ دنیاست که آمار آن را بیشتر از 300 نسخه گفته اند. این کتاب مکرر در ایران و هند چاپ شده و آخرین چاپ انتقادی آن به اهتمام غلامحسین یوسفی در سال 1363 شمسی بوده است.