کتاب تمهیدالقواعد

کتابی فلسفی در عرفان نظری، به زبان عربی، نویسنده کتاب " صائن الدین علی بن محمد ترکه اصفهانی" معروف به "ابن ترکه" حکیم و عارف قرن 8 و 9 هـ ق. نام کامل کتاب «التمهید فی شرح رساله قواعد التوحید» می باشد. این کتاب شرحی است بر کتاب «قواعد التوحید» ابوحامد صدرالدین محمد ترکه اصفهانی حکیم و عارف قرن 7 و 8 هجری قمری و پدر یا پدربزرگ نویسنده کتاب. مطالب کتاب، بیانات استدلالی و بیشتر عرفانی در اثبات واجب الوجود و صفات کمالیه او و افعال حق تعالی و رابطه انسان و جهان با مبدأ اعلاست.

معرفی اجمالی نویسنده
صائن الدین علی که حکیم، عارف، فقیه و شاعر و ادیب قرن 8 و 9 هـ ق و به "ابن ترکه"، "ترکه خجندی" و نام های دیگری معروف و کنیه او ابومحمد است. پدرش "محمد" و پدربزرگش "ابوحامد صدرالدین ترکه اصفهانی" حکیم و عارف قرن 7 و 8 هـ ق بزرگ خاندان اهل علم ترکه اصفهانی در قرون 7 تا 10 هـ ق می باشد. صائن الدین مشهورترین و مهمترین شخصیت این خاندان است. تاریخ ولادت او حدودا سال 770 هـ ق و مکان تولدش احتمالا در اصفهان بود. سالها نزد برادر بزرگش که از علما آن زمان بود، علوم دینی مثل حدیث، تفسیر، فقه و اصول را یاد گرفت. در سال 789 هـ ق که تیمور اصفهان را تصرف کرد، بعدا به حجاز و مصر و شام سفر کرد و به همراه برادرانش به سمرقند رفت و از مشایخ صوفیه و علما بهره مند شد. مجددا به ایران آمد و زمانی که خبر درگذشت تیمور را در سال 807 شنید، به اصفهان رفت. مدتی آنجا گوشه نشین بود تا اینکه در سال 812 هـ ق، زمان حکومت اسکندر، صائن الدین در دستگاه حکومتی در شیراز وارد شد. با کشته شدن اسکندر او مجددا عزلت گزید و چون دشمنانش برای او بدگوئی می کردند، به خراسان رفت و از طرف شاهرخ، منصب قضاوت به او داده شد. بعد از این انتصاب، او به صوفی گری و خارج شدن از مذهب سنت و جماعت، متهم و سال 830، به حبس و تبعید و مصادره اموال محکوم شد. تاریخ درگذشت صائن الدین محمد را حدود سال 835 یا 836 هـ ق، گفته اند. از اساتید او شیخ سراج الدین بلقینی در مصر می باشد. وی ظاهرا از محضر "شمس الدین محمدبن حمزه فناری" مؤلف مصباح الانس، بهره مند بوده است. این حکیم بزرگ یکی از شخصیت های مؤثر و بانفوذی بود که قبل از ملاصدرا درصدد تلفیق حکمت مشائی و اشراقی و عرفانی برآمد، از همین رو مهمترین حلقه رابط میان ابن سینا و غزالی و سهروردی و ابن عربی و خواجه نصیرالدین طوسی از یک سو و حوزه فلسفی اصفهان و حکمت متعالیه ملاصدراست. بعضی آثار او به عربی و بعضی دیگر آثارش به فارسی است.

ساختار و تقسیم کتاب
مؤلف، در آغاز بحثی اجمالی درباره مبادی تصوری و تصدیقی عرفان و مسائل آن و سپس برخی واژه های متداول و مشترک در عرف حکمای مشایی و عارفان دارد.
- اولین بحث مهم کتاب اشتراک معنوی وجود و اثبات آن (مؤلف توجیه می کند که چرا این مطلب را اولین بحث خود قرار داده است).
- حقیقی بودن وجود و اصالة الوجود (وحدت وجود بین اصالة الوجود، بی مبناست).
- بحث بعدی کتاب، وجوب حقیقت وجود (در این مبحث، بعد از نقل استدلالات ملاصدرا، نویسنده کتاب، دلایل دیگری را بیان می کند که حقیقت وجود، مقید به هیچ قیدی حتی قید اطلاق نیست).
- مبحث هویت مطلق وجود واجب و کیفیت صدور اسماء حسنی از آن، مسئله علم واجب به ذات خود و به صفات لازمه ذات!
- نقل و نقد آراء مشائیان درباره علم واجب به ذات خود (در این بخش به مناسبت، شرح فیض اقدس و مقدس و نفس رحمانی).
- در این قسمت کتاب نظر مؤلف درباره مرتبه انسانیت (که این مرتبه جامع جمیع مراتب ظهور و آخرین و کاملترین آن).
- در ادامه بحث قبل، مسئله ضرورت وجود انسان کامل و استدلال بر قول "ابن عربی".
- پاسخ به اشکالات وارده به عرفان عملی، خطوط کلی برنامه های عرفان عملی. صائن الدین اصفهانی در این بحث، روشن می کند که بسیاری از روش ها و اعمال منسوب به اهل عرفان، تهمت است و به این مطلب که روش های راستین عرفان، مورد تأیید عقل و شرع است می پردازد.
- آخرین مطلب کتاب تمهیدالقواعد: توصیه به تحصیل علوم حقیقی و نظری (از جمله علم منطق) برای سالک. (این علوم، معیاری است برای کشف راستین از توهمات در معارف ذوقی، البته برای سالکی که مرشد ندارد!!)

کتاب تمهیدالقواعد از منظر بزرگان و فلاسفه
1- این کتاب از زمان تألیفش، همیشه نزد عرفا و حکما، اهمیت خاصی داشته و بر جریانهای حکمی و عرفانی بعدی، اثرگذار بوده است.
2- کتاب سالها، کتاب درسی بوده و اساتیدی مثل: سید رضی لاریجانی، آقامیرزاهاشم اشکوری، سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، محمدحسین فاضل تونی، آقامیرزا محمود قمی، علامه سید محمدحسین طباطبایی، عبدالله جوادی آملی آنرا تدریس کرده اند.
3- سید جلال الدین آشتیانی: این کتاب بهترین اثر در اثبات وجود مطلق و برخی مسائل مترتب بر آن است.
4- محسن جهانگیری: تمهیدالقواعد، از کتب محکم و معتبر در عرفان نظری و مؤلف آن، در عداد شارحان و مبلغان عرفان وحدت وجودی "ابن عربی" است.
5- هانری کربن: تمهیدالقواعد، برای مطالعه حکمت شیعی بسیار مهم است.

چاپ و نشر:
اولین بار، در تهران چاپ سنگی به اهتمام شیخ احمد شیرازی سال 1315 هـ ق، سال 1355 ش چاپ مجدد همراه با حاشیه "آقا محمدرضا قمشه ای" و "میرزا محمود قمی"، سال 1360 هـ ش با همان حواشی و مقدمه "سیدجلال الدین آشتیانی" چاپ در تهران سال 1381 ش، چاپ در قم با ویرایش دوم.