دیدگاه قرآن درباره خودشناسی انسان

قرآن کوشاست که انسان خود را کشف کند. این خود، خود شناسنامه ای نیست، که اسمت چیست؟ اسم پدرت چیست و در چه سالی متولد شده ای؟ تابع چه کشوری هستی؟ از کدام آب و خاکی و با چه کسی زناشویی بر قرار کرده ای و چند فرزند داری؟
آن "خود" همان چیزی است که "روح الهی" نامیده می شود و با شناختن آن "خود"، است که (انسان) احساس شرافت و کرامت و تعالی می کند و خویشتن را از تن دادن به پستی ها برتر می شمارد، به قداست خویش پی می برد، مقدسات اخلاقی و اجتماعی برایش معنی و ارزش پیدا می کند.
قرآن از بر گزیدگی انسان سخن می گوید، چرا؟ می خواهد بگوید: تو یک موجود "تصادفی" نیستی که جریانات کور و کر -مثلا اجتماع تصادفی اتم ها- تو را به وجود آورده باشد، تو یک موجود انتخاب شده و برگزیده ای و به همین دلیل رسالت و مسئولیت داری.
بدون شک انسان در جهان خاکی قوی ترین و نیرومندترین موجودات است. اگر زمین و موجودات زمینی را در حکم یک "قریه" فرض کنیم، انسان کدخدای این قریه است. ولی باید ببینیم که آیا انسان یک کدخدای انتخاب شده و برگزیده است و یا یک کدخدایی که به زور و قلدری خود را تحمیل کرده است ؟
فلسفه های مادی، قدرت حاکمه انسان را صرفا ناشی از زور و قدرت انسان می دانند و مدعی هستند که انسان به علل تصادفی دارای زور و قدرت شده است. بدیهی است که با این فرض، "رسالت" و "مسئولیت" برای انسان بی معنی است. چه رسالتی و چه مسئولیتی؟ از طرف چه کسی و در مقابل چه کسی؟
اما از نظر قرآن، انسان یک کدخدای انتخاب شده زمین است و به حکم شایستگی و صلاحیت، نه صرفا زور و چنگال تنازع، از طرف ذی صلاحیت ترین مقام هستی، یعنی ذات خداوند، برگزیده و انتخاب و به تعبیر قرآن "اصطفا" شده است و به همین دلیل مانند هر برگزیده دیگر "رسالت" و "مسئولیت" دارد، رسالت از طرف خدا و مسئولیت در پیشگاه او.
اعتقاد به اینکه انسان موجودی انتخاب شده است و هدفی از انتخاب در کار است، نوعی آثار روانی و تربیتی در افراد به وجود می آورد و اعتقاد به اینکه انسان نتیجه یک سلسله تصادفات بی هدف است، نوعی دیگر آثار روانی و تربیتی در افراد به وجود می آورد.
خودشناسی به معنی این است که انسان مقام واقعی خویش را در عالم وجود درک کند، بداند خاکی محض نیست، پرتوی از روح الهی در او هست، بداند که در معرفت می تواند بر فرشتگان پیشی بگیرد، بداند که او آزاد و مختار و مسئول خویشتن و مسئول افراد دیگر و مسئول آباد کردن جهان و بهتر کردن جهان است (او شما را از زمین بیافرید و عمران آن را از شما خواست)، بداند که او امانتدار الهی است، بداند که بر حسب تصادف، برتری نیافته است تا استبداد بورزد و همه چیز را برای شخص خود تصاحب کند و مسئولیت و تکلیفی برای خویشتن قائل نباشد.