نگاهی به حقیقت صراط در روایات اسلامی

آگاهی تفصیلی نسبت به حقایق مربوط به قیامت و جهان پس از مرگ که عالمی است برتر و بالاتر از این جهان، برای اهل دنیا غیر ممکن است، ولی این امر مانع از آگاهی اجمالی نسبت به آن نخواهد بود! آنچه از آیات و روایات اسلامی استفاده می شود، این است که صراط پلی است بر دوزخ در مسیر بهشت که نیکان و بدان بر آن وارد می شوند. نیکان به سرعت از آن می گذرند و به نعمتهای بی پایان حق می رسند، و بدان سقوط کرده، سرازیر دوزخ می شوند!

حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که سرعت عبور مردم از آن بستگی به میزان ایمان و اخلاص و اعمال صالح آنها دارد. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: "منهم من یمر مثل البرق، و منهم من یمر مثل عدو الفرس، ومنهم من یمر حبوا، ومنهم من یمر مشیا، ومنهم من یمر متعلقا قد تأخذ النار منه شیئا وتترک شیئا!" «بعضی مانند برق از آن می گذرند، و بعضی همچون اسب تیزرو، بعضی با دست و زانوها، بعضی همچون پیادگان، و بعضی به آن آویزان می شوند ( و می گذرند) گاه آتش دوزخ از آنها چیزی را می گیرد و چیزی را رها می کند».

چرا باید از روی جهنم به سوی بهشت رفت؟ در اینجا نکات لطیفی است. از یکسو بهشتیان با مشاهده دوزخ قدر عافیت بهشت را بهتر می دانند، و از سوی دیگر وضع صراط در آنجا تجسمی است از وضع ما در اینجا، باید از روی جهنم سوزان شهوات گذر کرد و به بهشت تقوا رسید، و از سوی سوم تهدیدی است جدی برای همه مجرمان و آلودگان که سرانجام گذرگاهشان از این راه باریک خطرناک است.  لذا در حدیث «مفضل بن عمر» می خوانیم که می گوید از امام صادق (ع) درباره «صراط» سوال کردم، فرمودند صراط همان طریق به سوی معرفت و شناخت خداوند متعال است. سپس افزود: "هما صراطان صراط فی الدنیا، و صراط فی الاخره، فاما الصرط الذی فی الدنیا فهو الامام المفروض الطاعه، من عرفه فی الدنیا و اقتدی بهذا مر علی الصراط  الذی هو جسر جهنم فی الاخره، ومن لم یعرفه فی الدنیا زلت قدمه عن الصراط  فی الاخره ، فتردی فی نار جهنم" «دو صراط است، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، و اما صراط در دنیا همان امام واجب الاطاعه است، هر کس او را بشناسد و به هدایت او اقتدی کند از صراطی که پلی است بر جهنم در آخرت می گذرد، و هر کس او را در دنیا نشناسد قدمش بر صراط آخرت می لرزد و در آتش جهنم سقوط می کند».

در تفسیر امام حسن عسکری (ع) این دو صراط (صراط دنیا و آخرت) به صراط مستقیم معتدل بین «غلو» و «تقصیر» و «صراط آخرت» تفسیر شده است. این نکته نیز قابل توجه است که در روایات اسلامی عبور از این راه پرخطر مشکل شمرده شده است. در حدیثی از رسول خدا (ص) (و هم از امام صادق (ع) آمده است: "ان علی جهنم جسرا ادق من الشعر واحد من السیف" «بر دوزخ پلی است باریکتر از مو و تیزتر از شمشیر»! صراط «مستقیم» و حقیقت «ولایت» و «عدالت» در این دنیا نیز چنین است، باریکتر از مو، و تیزتر از شمشیر، چرا که خط مستقیم خط باریکنی بیش نیست، و بقیه هرچه هست خطوط انحرافی در چپ و راست است. و طبیعی است که صراط قیامت که تجسم عینی از این صراط است چنین باشد. ولی با این حال همانگونه که قبلا نیز اشاره  شد گروهی با سرعت در سایه ایمان و اعمال صالح از این جاده  خطرناک می گذرند. بدون شک ارتباط با پیغمبر اکرم(ص) و خاندان رسول الله (ص) می تواند عبور از این جاده مخوف را آسان سازد.

در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: "اذا کان یوم القیامه و نصب الصراط علی جهنم لم یجز علیه الا من کان معه جواز فیه ولایه علی بن ابی طالب (ع)"! «روز قیامت هنگامی که صراط روی جهنم قرار داده شود تنها کسانی از آن عبور می کنند که اجاره ای داشته باشند و در آن اجازه ولایت علی بن ابی طالب (ع) بوده باشد». نظیر همین معنی به تعبیر دیگر درباره بانوی اسلام فاطمه زهرا (سلام الله علیها) آمده است. بدیهی است ولایت علی (ع) و فاطمه (ع) از ولایت پیغمبر (ص) و علاقه به قرآن و اسلام و سایر پیشوایان معصوم جدا نیست، در واقع تا ارتباطی از نظر ایمان و اخلاق و عمل با این پیشوایان بزرگ برقرار نباشد عبور از صراط ممکن نیست، و در این زمینه روایات متعددی وارد شده است، ( علاقمندان برای آگاهی بیشتر می توانند به بحارالانوار جلد 8 فصل صراط، مخصوصا روایات 12، 13، 14، 15، 16، 17 مراجعه کنند).

آخرین سخن در اینجا درباره بعد تربیتی ایمان به چنین صراطی است. گذرگاهی مخوف، لغزنده، خطرناک، باریکتر از مو، تیزتر از شمشیر، گذرگاهی که مواقف و ایستگاههای متعددی دارد و در هر موقف از چیزی سوال می کنند. در یک جا از نماز، جای دیگری از امانت و صله رحم، جائی از عدالت و مانند آن، گذرگاهی که اجازه عبور از آن بدون ولایت پیامبر(ص) و امیرمومنان علی(ع) و تخلق به اخلاق آنها امکان پذیر نیست، و بالاخره گذرگاهی که هرکس به مقدار نور ایمان و عمل صالحش توانائی عبور از آن را دارد، و اگر کسی نتواند به سلامت از آن بگذرد سقوطش در دوزخ حتمی است، و هرگز به کانون نعمتهای معنوی و مادی پروردگار، یعنی بهشت راه نخواهد یافت. توجه به این معانی، و ایمان به آن بدون شک بازتاب گسترده ای در اعمال انسان و تربیت او خواهد داشت، و او را به دقت هرچه بیشتر در انتخاب راههای زندگی، و جداسازی دقیق حق از باطل، و تخلق به اخلاق اولیاء الله وادار می سازد.