مراحل تکامل فقه و فقاهت شیعه از زمان ائمه (ع) تاکنون

فقه و فقاهت مهمترین رشته علوم اسلامی است که مرجعیت دینی براساس آن استوار می باشد. به همین جهت علی رغم فراز و نشیب حاصل در رشته های دیگر در طول قرن های گذشته، رشته «فقه» عموما روز به روز گسترده تر و نیرومند تر شده و یک مسیر تکاملی روشنی را طی کرده است. گواه بر این مطلب سخن گهربار یک محقق متتبع و سترگ (استاد شهید مرتضی مطهری) می باشد که می فرماید: «از قرن سوم تاکنون، «فقه» یک حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده است. حوزه های فقهی بدون وقفه در این 11 قرن و نیم دایر بوده است. رابطه استاد و شاگردی در همه این مدت هرگز قطع نشده است، چنین حیات متسلسل و متداوم 11قرن و نیمی، ظاهرا در هیچ تمدن و فرهنگی غیر از تمدن و فرهنگ اسلامی وجود ندارد. استمرار فرهنگی به معنای واقعی که یک روح و یک حیات بدون هیچ وقفه و انقطاع، طبقات منظم و مرتب و متوالی را در فزونی این چنین درازمدت به یکدیگر پیوند دهد و یک روح بر همه حاکم باشد، جز در تمدن و فرهنگ اسلامی نتوان یافت. در تمدن و فرهنگ های دیگر، ما به سوابق طولانی تری احیانا برمی خوریم، ولی با وقفه ها، بریدگی و انقطاع ها. این که قرن سوم را که مقارن با «غیبت صغری» است مبدأ قرار دادیم، نه بدان جهت است که حیات فقه شیعه از قرن سوم آغاز می شود، بلکه بدان جهت است که قبل از آن عصر، عصر حضورائمه اطهار علیهم السلام است و فقهای شیعه تحت الشعاع ائمه اند و استقلالی ندارند. والا آغاز اجتهاد و فقاهت در میان شیعه و آغاز تألیف کتاب فقهی به عهد صحابه می رسد.»

مراحل تکامل فقه و فقاهت شیعه

فقه شیعه از دوران ائمه علیهم السلام تا عصر غیبت صغری و از آن زمان تا کنون دوران های گوناگون را پشت سر نهاده که در ذیل به آن اشاره می گردد.

* فقه و فقاهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام

از عصر امامت حضرت علی علیه السلام تا شهادت امام حسن عسکری علیه السلام با توجه به فرهنگی بودن نهضت اسلامی و تعهد اهل بیت علیهم السلام به نگهداری و صیانت شریعت اسلامی، با به وجود آمدن حرکت ارتجاعی و التقاطی نسبت به فرهنگ اصیل اسلامی، و پیش بینی توطئه های پیوسته سران جاهلیت و شهادت های پی در پی سروران دین و معصومین اهل بیت علیهم السلام، مجموعه امامان معصوم یک حرکت علمی و یک جریان فکری قوی در جامعه اسلامی به وجود آوردند تا پشتوانه واقعی مرجعیت دینی در دوران غیبت قرار گیرد. به همین جهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام شالوده یک مکتب فکری و یک مدرسه ویژه خط اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که پاسدار مفاهیم ناب اسلامی بوده، پی ریزی می شود و چون بذری، آبیاری می گردد تا در دوران غیبت درختی تنومند و قوی گردد. مجموعه مواد اولیه لازم برای این مدرسه و مکتب که در 3 یا 4 عنصر خلاصه می گردند، فراهم می گردد: 1- مواد علمی و فکری 2- شیوه آموزش و پرورش و تحقیق و تکامل 3- شخصیت های حامل این بار علمی  و فکری، اعم از اساتید و طلاب. مربیان اصلی و معلمان واقعی در این مکتب، امامان معصوم علیهم السلام بوده و پرورش یافتگان آنان شخصیت هائی، چون «زراره»، «محمد بن مسلم»، «أبان»، «ابوحمزه ثمالی»، «یونس بن عبدالرحمان» و...بوده اند. مجموعه متون لازم برای این مدرسه ویژه اعم از تفسیر، فقه، اصول و سایر معارف اسلامی توسط امامان معصوم علیهم السلام به راویان و اصحاب آنان منتقل گشته و اصحاب امامان نیز با راهنمائی آنان تمام روایات را تدوین، ثبت و ضبط نموده و به مرور زمان کتاب های زیادی در حدیث گرد آوری شده و بر همین معارف تعداد زیادی از یاران و پیروان اهل بیت علیهم السلام پرورش یافتند و شخصیت های علمی برجسته ای در جهان اسلام قد علم نمودند و مدرسه فقهای پیرو اهل بیت علیهم السلام حضوری جدی در جامعه اسلامی پیدا کرد که به تمام امکانات لازم برای رشد و تکامل مجهز گشته بود.

* فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت صغری

در دوران «غیبت صغری» که دوران آماده سازی جامعه شیعه برای ورود به عصر «غیبت کبری» و «انقطاع» از فیوضات مستقیم امام معصوم علیه السلام بود، بلکه کمی پیش از شروع «غیبت صغری»، دو امام دهم و یازدهم علیهما السلام مردم را براساس رجوع به فقهای مدرسه اهل بیت علیهم السلام پرورش می دادند و زمینه را- هم از لحاظ فکری و هم از لحاظ علمی- برای مرجعیت فقها و استقلال آنان در اداره امور جامعه فراهم می کردند. در این دوره کتاب های حدیثی بسیار زیادی که در معرض تلف و گم شدن قرار گرفته و دوران تقیه و فشار بر شیعه شمرده می شد، تلاشی جدی در جهت جمع آوری این متون در متن واحد انجام گرفت و اولین مجموعه حدیثی مهم شیعه را «محمد بن یعقوب کلینی» در کتاب شریف «کافی» جمع آوری نمود که 4 برابر صحاح ششگانه اهل سنت در آن حدیث از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است. ضمنا راویان حدیث طبقه بندی شده و درجه اعتبار هر کدام مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته تا فقها با دور شدن از عصر حضور امام علیه السلام بتوانند به اطلاعات دقیق و صحیح نائل گردند. همچنین فهرست هائی برای ثبت و ضبط مجموعه تالیفات اصحاب ائمه علیهم السلام تهیه گردید و متون فقهی گوناگونی آماده شد، و مرحله فقه استدلالی نیز آغاز گردید. شیوه استنباط و فقاهت نیز کم کم شکل روشن خود را یافت، و تعدادی از مراکز علمی، آموزشی و تحقیقی تأسیس گردید. دو مکتب فقهی عمده در این دو دوران شکل گرفته بود یکی مکتب فقهی «راویان حدیث» با مرکزیت «قم» و دیگری مکتب فقهی «متکلمان» یا «عقل گرایان» با مرکزیت «بغداد».

* فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری

مکتب «شیخ مفید» تولد یافته دو مکتب فقهی پیش گفته است که جامع امتیازات و کمالات هر دو مکتب بوده و از آغاز «غیبت کبری» تاکنون سیر تکاملی خود را طی کرده و روز به به روز بارورتر، محکم تر و ریشه دار تر می گردد. پس از«شیخ مفید» شاگردان برومندش «سید مرتضی» و سپس «شیخ طوسی» پایه گزاران «مکتب فقهای اصولی» بوده اند. «شیخ طوسی» فقه شیعه را وارد مرحله ای جدید نمود، و در تمام زمینه های علمی مربوط به فقاهت از نوآوری و ابتکار برخوردار بود، و در تمام زمینه ها آثار علمی بسیار گرانبهائی را برای ما به ارث گذشت. «شیخ مفید»، «سید مرتضی» و «شیخ طوسی» مرجعیت شیعه را از انزوا در آورده و با تسلط بر فقه و کلام و تفسیر و مبانی علمی اهل سنت توانستند کرسی استادی کلام و فقه را در «بغداد» به انحصار خود درآورند و علمای سایر مذاهب را نیز به شاگردی خود قبول کنند. البته طولی نکشید که جریانات فرقه ای و اوضاع سیاسی، «شیخ طوسی» را مجبور به مهاجرت نمود و از این تاریخ به بعد «نجف اشرف» مرکز فقاهت شیعه شد. مرجعت دینی در این عصر عهده دار علمی و مالی موسسات آموزشی شیعه بوده و بالاترین سطح آموزشی به عهده مرجع وقت بود، و تعیین وکلا و قضات از وظایف مرجعت به شمار می رفت. افتاء و جواب دادن به سوالات وارده نیز بر عهده «مرجع» بوده است. فقه شیعه در عصر حاضر نیز تداوم همان مکتب پویا و متکامل «شیخ مفید» است و از همان پویائی و شکوفائی و رشد برخوردار است.