آسیب های دین گریزی جوانان از نظر روان شناختی

پدیده دین گریزی یکی از مشکلات اساسی جوامع انسانی است که همواره دغدغه هایی را برای رهبران دینی، دینداران و خانواده های متدین به وجود آورده و تهدیدهای جدی برای نسل جوان محسوب می شود. این پدیده نامیمون مشکل امروز یا دیروز بشر نیست، بلکه سابقه دیرینه دارد و همواره جوامع بشری با آن دست به گریبان بوده اند. دین گریزی در سده های اخیر، به ویژه در قرن بیستم، بخش عظیمی از شرق و غرب عالم را فرا گرفت و مکاتب فلسفی الحادی گوناگونی مانند کمونیسم مولود آن هستند. اکنون این سؤال مطرح است که چرا انسانی که ذاتا مشتاق دین است و فطرت او با عناصر درون دینی ارتباط تکوینی و ماهوی دارد، به دین گریزی روی آورده است و به این پدیده شوم دامن می زند، و سؤال اساسی تر اینکه چرا دین گریزی در نسل جوان شیوع و نمود بیشتری دارد؟ بدون تردید در ذات دین، هیچ عنصر دین گریزانه وجود ندارد. اگر انسان ها به دریافت معارف دینی نایل آیند، در هیچ رتبه ای از دین نمی گریزند، علاوه بر این، عقل و عشق، که دو رکن اساسی در حیات انسانی محسوب می شوند و همه جاذبه ها و دافعه ها در این دو حوزه و بر اساس این دو معیار رخ می دهند، هر دو در درون دین وجود دارد و دین با هر دو گروه باقی مانده است. دین، هم ذهن انسان را تغذیه می کند و هم دل آدمی را حیات و حرکت و نشاط می بخشد. بنابراین، پدیده دین گریزی به عنوان یک پدیده اجتماعی، عینی و رفتاری، معلول ماهیت و ذات خود دین نیست، بلکه علت و یا علل دین گریزی را در خارج از قلمرو دین و آموزه های دینی باید جستجو کرد. بدون تردید، عوامل متعددی مانند ناهنجاری های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و روانی زمینه گریز جوانان را از دین فراهم می نمایند.
 

علل روان شناختی گریز از دین

1. ضعف معرفتی
یکی از ابعاد وجودی هر انسانی بعد شناختی اوست. انسان در هر مرحله ای از مراحل رشد خود، واجد یک سلسله توانمندی های شناختی می شود. روان شناسان، رشدشناختی انسان را به سه دوره تقسیم می کنند: دوره حسی-حرکتی (2 سال اول)، دوره عملیات منطقی عینی (تا 12سالگی)، دوره عملیات منطق صوری یا دوره تفکر انتزاعی. سومین دوره تحول شناختی در آستانه نوجوانی آغاز و در اوایل جوانی تکمیل می شود. بنابراین، یکی از ویژگی های جوان از نظر شناختی این است که دارای تفکر انتزاعی است و از نظر ذهنی، به حداکثر کارایی هوشی می رسد. در این دوره، گرایش جوانان به فلسفه زندگی آنان را به سوی مسائل اخلاقی، سیاسی و مذهبی سوق می دهد و جوانان تلاش می کنند هویت مذهبی خود را شکل دهند. اما به دلایل گوناگونی ممکن است در این هویت یابی مذهبی، با بحران مواجه شوند و نتوانند هویت مذهبی خود را خوب شکل دهند و دچار نوعی سردرگمی و در نهایت، بی رغبتی و گریز از دین شوند.

یکی از علل این بحران ناهمخوانی سطح شناختی جوان با سطح معارف دینی است که به او ارائه می شوند. جوان به خاطر توانمندی های ذهنی، دین تقلیدی را برنمی تابد و همه آن باورهای دینی که از دوران کودکی به صورت تقلیدی از خانواده و دیگران به او القا شده اند به کناری می نهد و می خواهد دینی بپذیرد که متناسب با سطح تفکر او باشد. اما از یک سو، بسیاری از اوقات آنچه به عنوان دین به او عرضه می شود برای او قانع کننده نیست، و از سوی دیگر، در برخی موارد نیز جوان می خواهد همه آموزه های دینی، اعم از احکام و عقاید را با خطکش عقل خود بسنجد و فکر می کند اگر آموزه های دینی در قالب های فکری او بگنجند صحیح هستند، وگرنه درست نیستند و باید کنار گذاشته شوند. همه این عوامل دست به دست هم می دهند و موجب می شوند هویت دینی جوان به خوبی شکل نگیرد و جوان دچار یک بحران شناختی نسبت به آموزه های دینی شود و نجات خود را از این بحران، در گریز از دین بداند.

قرآن نیز به این حقیقت اشاره می کند و گرایش به کفر و بی ایمانی را ناشی از جهل و ضعف معرفتی انسان ها می داند. حضرت نوح (ع) با صراحت، یکی از عوامل بی ایمانی قوم خود را جهل و یا عدم معرفت صحیح به آموزه های دینی معرفی می کند و در این باره، به قوم خود می فرماید: «ولکنی اراکم قوما تجهلون؛ ولى شما را قومى میبينم كه نادانى میكنيد» (هود/ 29). در روایات نیز به این معنا اشاره شده است. حضرت علی (ع) درباره علت کفر می فرماید: «لو ان العباد حین جهلوا وقفوا، لم یکفروا و لم یضلوا؛ اگر افراد هنگام برخورد با مسائلی که نمی دانند، درنگ می کردند و عجولانه تصمیم نمی گرفتند، کفر نمی ورزید و گمراه نمی شدند». بنابراین یکی از علل روان شناختی دین گریزی در همه انسان ها، به ویژه جوانان، ضعف معرفتی و عدم دست یابی به هویت دینی است.

2. برداشت های غلط از دین یا سطحی نگری
علاوه بر اینکه جهل و ضعف معرفتی موجب دین گریزی می شود، برداشت های غلط و ناصواب از معارف دینی نیز در دین گریزی جوانان مؤثرند. بسیاری از اوقات دین مساوی با معنویت در نظر گرفته می شود و دین را در حد یک نیاز معنوی کاهش می دهند و اینگونه نتیجه می گیرند که نیاز به معنویت فقط در مواقع سختی ها و بحران های شدید مفید است و در سایر مواقع، نیازی به دین نیست و برای دین نقشی در زندگی روزمره خود قایل نیستند. قرآن به این مطلب اشاره می کند و می فرماید: «هو الذی یسیرکم فی البر والبحر حتی إذا کنتم فی الفلک وجرین بهم بریح طیبة وفرحوا بها جاءتها ریح عاصف وجاءهم الموج من کل مکان وظنوا أنهم أحیط بهم دعوا الله مخلصین له الدین لئن أنجیتنا من هذه لنکونن من الشاکرین* فلما أنجاهم إذا هم یبغون فی الأرض بغیر الحق یا أیها الناس إنما بغیکم علی أنفسکم متاع الحیاة الدنیا؛ او كسى است كه شما را در خشكى و دريا می‏گرداند تا وقتى كه در كشتيها باشيد و آنها با بادى خوش آنان را ببرند و ايشان بدان شاد شوند [بناگاه] بادى سخت بر آنها وزد و موج از هر طرف بر ايشان تازد و يقين كنند كه در محاصره افتاده ‏اند در آن حال خدا را پاكدلانه می‏خوانند كه اگر ما را از اين [ورطه] بر هانى قطعا از سپاسگزاران خواهيم شد* پس چون آنان را رهانيد ناگهان در زمين بناحق سركشى میكنند اى مردم سركشى شما فقط به زيان خود شماست ‏شما بهره زندگى دنيا را [می‏طلبيد]» (یونس/ 22-23).

این دیدگاه ساده انگارانه و کاهش گرایانه نسبت به معارف دینی به تدریج، موجب حذف دین از زندگی انسان می شود و جوانان، که در حال جستجوی فلسفه زندگی اند، وقتی احساس کنند دین در معنادهی به زندگی آن ها تأثیری ندارد به تدریج، آن را کنار می گذارند و حتی ممکن است دین را امری دست و پاگیر در مسیر زندگی تلقی کند و حالت گریز نسبت به آن پیدا کنند.

3. احساس محدودیت نسبت به گزاره های دینی
نه تنها کاهش گرایی و ساده انگاری نسبت به دین موجب دین گریزی می شود، بلکه گاهی دین به گونه ای به جوانان معرفی می شود که گویی نه تنها نیازهای انسان را تأمین نمی کند، بلکه مانع ارضای نیازهای واقعی او نیز می شود. طبیعی است که ترسیم چنین تصویری از دین برای جوان نه تنها موجب عدم گرایش آن ها به دین می شود، بلکه موجب می شود روحیه گریز از دین نیز در آن ها به وجود آید. به دلیل آنکه جوان از نظر روانی و جسمانی در شرایطی قرار دارد که انواع غرایز، به ویژه غریزه جنسی و لذت طلبی، در او به نقطه اوج خود رسیده و عوامل بیرونی تحریک کننده نیز از هر طرف او را احاطه کرده اند و آتش شهوات را در او شعله ورتر می کنند، اگر دین به گونه ای ترسیم شود که گویی مانع ارضای غرایز اوست و هیچ راهکاری برای ارضای غرایز خود ندارد، طبیعی است که نسبت به دین گریزان شود و پذیرش دین را مساوی با عدم ارضا و تعطیلی غرایز خود بداند. علاوه بر این، روحیه استقلال طلبی، آزادمنشی، و قطع وابستگی ها از جمله ویژگی های روحی جوان است. جوان، که یک دوره گذار از وابستگی به استقلال را طی کرده است و می خواهد با اراده آزاد خود انتخاب کند و از نظر اخلاقی نیز مرحله اخلاق دیگرپیرو (تقلیدی) را پشت سر گذاشته و وارد مرحله اخلاق خودپیرو گردیده، از هرگونه مانعی حتی موانع تخیلی، گریزان است و می خواهد در رفتار، گفتار، تفکر و انتخاب آزاد باشد. هرچند عدم تربیت صحیح روحیه استقلال طلبی و پیروی بی چون و چرا از غرایز کور و لذت طلب افراطی برای جوان بسیار خطرناک است، اما در بدو امر، هر چیزی که بخواهد محدودیتی برای او ایجاد کند امری ناخوشایند تلقی می شود، مگر اینکه راه کارهای دین برای ارضای غرایز به خوبی برای جوانان ترسیم شود.

4. فقدان یا عدم دسترسی به الگوهای مناسب
بدون شک، در هر مقطع سنی الگوهای جذاب برای یادگیری و شکل دهی رفتار انسان ها، به ویژه جوانان، نقش اساسی دارد؛ زیرا الگو از یک سو، در دست یابی به هدف نقش مهمی دارد و از سوی دیگر، در دوره نوجوانی و جوانی تأثیرپذیری از خانواده به شدت کاهش پیدا می کند. گاهی بین خانواده و جوان تعارض و درگیری به وجود می آید. از این رو، جوان برای ساختن نظام ارزشی و اعتقادی خود می خواهد از چیزهایی غیر از خانواده و مربیان قبلی استفاده کند. از جمله عوامل تأثیرگذار در بیرون نهاد خانواده الگوها و دوستان هستند و در این میان، نقش الگوهای مورد قبول جوان بسیار زیاد است؛ چه اینکه دوستان نیز در حال ساختن نظام ارزشی خود هستند و نیازمند الگوهای موردپسند می باشند و کمک زیادی احتمالا در هویت یابی دینی دوستان خود ندارند. در چنین شرایطی، اگر الگوهای مناسب و قابل دسترسی در جامعه وجود نداشته باشند، جوان دچار سردرگمی می شود و تعادل روانی او از مرز بهنجار خارج می شود و چه بسا به الگوهای مجازی پناه ببرد و یا تحت تأثیر دوستان کم تجربه قرار گیرد یا به دام شیادانی بیفتد که مترصد جوانان سردرگم هستند و خلاصه آنکه شرایط و زمینه های گریز از دین برای او فراهم شود.

5. برخوردهای تند و سرزنش های افراطی
استقلال طلبی، حریت و عدالت جویی از ویژگی های بارز دوران جوانی است. جوانان برای اثبات این ویژگی ها سعی می کنند با بزرگسالان مقابله کنند. این مقابله نه از روی لجبازی و پشت پا زدن به ارزش هاست، بلکه بیشتر جنبه اثباتی برای خود جوان دارد. اما یکی از اشتباهاتی که در اینجا از ناحیه بزرگسالان سر می زند سرزنش و ملامت جوان است و این سرزنش ها همه از نظر عاطفی برای جوان شکننده اند و به روحیه استقلال طلبی او آسیب وارد می کنند و نتیجه آن شعله ورتر شدن آتش لجاجت و طغیان است. از این رو، امیرالمؤمنین علی (ع) در این باره هشدار می دهند: «الافراط فی الملامة تشب نیران اللجاج؛ زیاده روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله ورتر می سازد». بنابراین، مقابله با روحیه استقلال طلبی جوان و سرزنش کردن او پیامدهای خطرناکی به دنبال دارد که یکی از آن ها طغیان علیه ارزش های حاکم بر جامعه و گریز از آن ارزش ها و ادبار نسبت به منبع این ارزش هاست که معمولا در جوامع دینی منشأ و منبع ارزش ها دین است.

6. عدم ارضای نیازها
جوان همان گونه که از نظر ذهنی به بالاترین ظرفیت خود می رسد، از نظر جسمانی نیز به حد کافی رشد می کند و انواع غرایز، به ویژه غریزه جنسی، کاملا در او بیدار می شوند و درصدد ارضای این غرایز است. به عبارت دیگر، او یک سلسله نیازهای مادی و معنوی دارد. تأمین به موقع این نیازها نقش مهمی در تعدیل و رفتار و رشد و تکامل او دارد؛ همان گونه که عدم ارضای این نیازها نه تنها باعث توقف رشد و بالندگی می شود، بلکه ناهنجاری های رفتاری زیادی را نیز به دنبال دارد. کفر به عنوان یک نابهنجاری اعتقادی همان گونه که می تواند معلول جهل و ضعف معرفتی باشد می تواند معلول فقر نیز باشد، از این رو، معصومان فرموده اند: یکی از پیامدهای احتمالی فقر، کفر و دین گریزی است و یا در مورد ازدواج فرموده اند: کسی که ازدواج کند، نصف دین خود را حفظ می کند و فراهم نبودن شرایط برای ازدواج سالم و طبیعی زمینه های گناه و زایل شدن ایمان را فراهم می کند و به تدریج، تبدیل به گریز از دین می گردد. قرآن هم ازدواج را مایه آرامش زن و مرد معرفی می کند. خلاصه اینکه، ارضای نیازهای جسمانی و روانی در بهداشت روانی انسان مؤثر است و عدم ارضای به موقع و مشروع نیازها نه تنها سلامتی انسان را تهدید می کند، بلکه زمینه ساز بسیاری از نابهنجاری هایی است که یکی از آن ها ادبار و گریز از دین می باشد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا