صبر بر ناگواری ها از دیدگاه روایات

صبر تحقق بخشنده به همه ی آرمان ها و هدف های دین و دنیا، هدف های نزدیک و دور، آرمان های فردی و اجتماعی است. یکی از اقسام و شاخه های صبر، صبر و تحمل مصائب و سختی هایی است که در جریان زندگی رخ می دهد و زندگی هیچ فرد و جامعه ای از اینگونه مشکلات خالی نمی باشد. جزع و بی تابى بر مصائب فایده ای ندارد، بلکه ضررهایی هولناک و ایمان سوز به دنبال دارد، ولی صبر و بردبارى خودش داراى ثواب و اجری عظیم است، چنانچه امام صادق (ع) می فرمایند: «و کذلک الصبر یعقب خیرا، فاصبروا و وطنوا أنفسکم على الصبر توجروا؛ همین طور صبر خیر را به دنبال می آورد. پس صبر کنید و مهیا کنید خود را برای صبر تا مزد داده شوید». و ایشان در حدیث دیگری فرمودند: «من ابتلى من المؤمنین ببلاء فصبر علیه، کان له مثل اجر ألف شهید؛ کسى که مبتلا به بلایى شود و صبر کند، براى او اجر هزار شهید است». صبر، حوادث ناگوار را برای انسان آسان کرده و مشکلات را سهل مى نماید و عزم و اراده را قوت مى دهد. ولی جزع و بیتابى علاوه بر زشتی خودش و اینکه نشان دهنده ضعف نفس است، انسان را بى ثبات و اراده را ضعیف و عقل را سست مى کند. پیامبر اکرم (ص) به یکی از اصحاب خود در مرگ فرزندش، چنین تسلیت نوشت: «فلا تجزعن أن تحبط جزعک أجرک -و أن تندم غدا على ثواب مصیبتک- فإنک لو قدمت على ثوابها علمت أن المصیبة قد قصرت عنها -و اعلم أن الجزع لا یرد فائتا و لا یدفع حسن قضاء- فلیذهب أسفک ما هو نازل بک مکان ابنک؛ مبادا بیتابی تو اجرت را از بین ببرد، و فردا(ی قیامت) برای از دست دادن ثواب مصیبت پشیمان شود. اگر ثواب آنرا می دیدی در می یافتی که آن مصیبت در برابرش ناچیز است. بدان که بیتابی کردن آنچه را از دست رفته برنمی گرداند و هیچ اندوهی قضای الهی را دفع نمی کند. پس آنچه به جای فرزندت به تو داده می شود، سزاست که اندوه تو را ببرد». به روایات زیر در مورد صبر بر مصائب و سختی هایی که در زندگی پیش می آید، توجه کنید:
حضرت رسول اکرم (ص) می فرمایند: «فی الصبر على ما تكره خیر كثیر؛ در صبر بر ناملایمات، خیر بسیاری نهفته است». و امام علی (ع) می فرمایند: «الصبر أعون شیء على الدهر؛ صبر، بهترین یاور در برابر روزگار است». در طول عمر هر شخصی، حوادث مختلفی برای وی رخ می دهد که صبر بهترین یاور وی در رویارویی با این مشکلات است. و ایشان در حدیث دیگری می فرمایند: «الصبر زینة البلوى؛ صبر، زیور گرفتاری است». و همچنین می فرمایند: «الصبر على المضض یؤدی إلى إصابة الفرصة؛ صبر در برابر رنجش، سرانجامش دست یافتن به فرصت (و پیروزی) است».

سماعه بن مهران می گوید: حضرت ابوالحسن (ع) به من فرمودند: چه چیز ترا از حج بازداشت؟ عرض کردم: قربانت گردم، بدهى بسیارى پیدا کردم و مالم از دست رفت و بدهى که گرفتار آن شده ام، از رفتن مالم سخت تر است، و اگر یکى از رفقایم مرا از خانه بیرون نمى آورد نمی توانستم بیرون آیم. حضرت فرمودند: «إن تصبر تغتبط و إلا تصبر ینفذ الله مقادیره راضیا کنت أم کارها؛ اگر صبر کنى مورد غبطه قرار گیرى (حال خوشى پیدا میکنى که مردم بتو رشک میبرند) و اگر صبر نکنى مقدرات خدا جارى گردد، چه تو راضى باشى یا ناراضى».

امیرالمؤمنین على (ع) فرمودند: «علیکم بالصبر فانه به یأخذ الحازم و به یعود الجازع؛ بر شما باد به صبر، زیرا شخص حازم و قاطع آن را اتخاذ مى کند و آدم بیتاب بعد از جزع و فزع ناچار به او رجوع مى کند (پس چه بهتر از همان اول بدون جزع و بیتابى صبر را پیشه خود سازد».

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «ما من جرعة احب الى الله تعالى من جرعة غیظ کظمها رجل او جرعة صبر على مصیبة و ما من قطرة احب الى الله تعالى من قطرة دمع من خشیة الله او قطرة دم اهرقت فی سبیل الله؛ هیچ جرعه اى از جرعه خشمى که انسان آن را فرو نشاند یا جرعه صبر بر مصیبتى در نزد خداوند متعال محبوب تر نیست. و نیز هیچ قطره اى در نزد خداوند متعال از قطره اشکى که از خشیت خدا جارى شود، و یا قطره خونى که در راه خدا ریخته شود محبوب تر نیست».

امام حسن مجتبى (ع) فرمودند: «المصائب مفاتیح الأجر؛ مصیبت ها کلیدها و راهگشاى اجر و پاداشند».

حضرت على (ع) فرمودند: «ان صبرت جرت علیک المقادیر و انت مأجور و ان جزعت جرت علیک المقادیر و انت مأزور؛ اگر صبر کنى مقدرات بر تو جارى مى شود و تو پاداش خواهى داشت و اگر ناشکیبایى و بى تابى کنى باز هم مقدرات مسیر خود را طى مى کند و وزر و گناه بر تو خواهد بود (یعنى ناشکیبایى جز گناه براى تو فایده دیگرى ندارد چون بیتابى تو ذره اى در مقدرات تأثیرى نخواهد گذاشت)». و همچنین ایشان فرمودند: «لم یستزد فی محبوب بمثل الشکر و لم یستنقص من مکروه بمثل الصبر؛ چیزی چون شکر بر امور خوشایند نیافزاید و چیزی چون صبر از امور ناخوشایند نکاهد».

رسول خدا (ص) فرمود: «سیأتی على الناس زمان لا ینال الملک فیه إلا بالقتل و التجبر و لا الغنى إلا بالغصب و البخل و لا المحبة إلا باستخراج الدین و اتباع الهوى- فمن أدرک ذلک الزمان فصبر على الفقر و هو یقدر على الغنى و صبر على البغضة و هو یقدر على المحبة و صبر على الذل و هو یقدر على العز آتاه الله ثواب خمسین صدیقا ممن صدق بی؛ زمانى براى مردم پیش آید که سلطنت جز بوسیله کشتن و ستمگرى به دست نیاید و ثروت جز با غصب و بخل پیدا نشود و دوستى جز به وسیله بیرون بردن دین و پیروى هوس بدست نیاید، پس کسى که به آن زمان برسد و بر فقر صبر کند، با آنکه بر ثروت توانائى داشته باشد و بر دشمنى مردم صبر کند با آنکه بر دوستى توانا باشد (یعنى بتواند از راه از دست دادن دین و پیروى هوس جلب دوستى کند، ولى نکند) و بر ذلت صبر کند، با آنکه بر عزت توانا باشد، خدا ثواب پنجاه صدیق از تصدیق کنندگان مرا باو دهد».

یونس بن یعقوب می گوید: امام صادق (ع) به من امر فرمود: که نزد مفضل بروم و او را در مرگ اسماعیل تسلیت گویم و فرمود: به مفضل سلام برسان و بگو: ما به مصیبت اسماعیل مبتلى شدیم و صبر کردیم، تو هم مانند ما صبر کن، ما چیزى خواستیم و خداى عزوجل چیز دیگرى خواست (ما خواستیم اسماعیل وصى ما باشد و خدا خواست موسى بن جعفر (ع) باشد) پس ما تسلیم امر خداى عزوجل گشتیم.

امام صادق (ع) فرمودند: امیرالمؤمنین (ع) به مسجد آمد، در مسجد مردى را دید اندوهگین و غمناک است، به او فرمود: چه چیزی برای تو رخ داده؟ عرض کرد: اى امیر مؤمنان؛ به مصیبت پدر [و مادر] و برادرم گرفتار شده ام و می ترسم دق کنم. امیر المؤمنین (ع) فرمود: «علیک بتقوى الله و الصبر تقدم علیه غدا و الصبر فی الأمور بمنزلة الرأس من الجسد فإذا فارق الرأس الجسد فسد الجسد و إذا فارق الصبر الأمور فسدت الأمور؛ تقواى خدا و شکیبائى پیشه کن تا فردا بر شکیبائى درآئى (پاداش آن را ببینى) و صبر در کارها مانند سر است نسبت به تن، چون سر از تن جدا شود بدن فاسد گردد، و چون صبر از کارها جدا شود. کارها فاسد شود». سپس امام صادق (ع) فرمودند: «من ابتلی من المؤمنین ببلاء فصبر علیه کان له مثل أجر ألف شهید؛ هر کس از مؤمنین به بلائى گرفتار شود و صبر کند، اجر هزار شهید به او داده می شود». سپس آن حضرت فرمودند: «إن الله عزوجل أنعم على قوم فلم یشکروا فصارت علیهم وبالا و ابتلى قوما بالمصائب فصبروا فصارت علیهم نعمة؛ همانا خداى عزوجل به مردمى نعمت داد و آنها شکر نکردند تا وبال آنها شد، و مردمى را به مصیبتها مبتلى کرد و صبر کردند تا برای آنها تبدیل به نعمت شد».

انس مى گوید: رسول خدا (ص) فرمودند: «قال الله عز و جل اذا وجهت الى عبد من عبیدی فی بدنه أو ماله او ولده ثم استقبل ذلک بصبر جمیل استحییت منه یوم القیامة ان انصب له میزانا او انشر له دیوانا؛ خداوند عزوجل مى فرماید: هرگاه مصیبت و بلایى را متوجه بدن یا مال یا فرزند بنده ام سازم سپس او با صبر جمیل (صبر نیکو و زیبا) از آن بلا استقبال نماید من از او شرم مى کنم که در روز قیامت ترازویى جهت بررسى حساب او نصب کنم یا نامه عمل او را بگشایم».

امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل می فرمایند که خداى عزوجل فرمود: «إنی جعلت الدنیا بین عبادی قرضا فمن أقرضنی منها قرضا أعطیته بکل واحدة عشرا إلى سبعمائة ضعف و ما شئت من ذلک و من لم یقرضنی منها قرضا فأخذت منه شیئا قسرا فصبر أعطیته ثلاث خصال لو أعطیت واحدة منهن ملائکتی لرضوا بها منی؛ من دنیا را میان بندگانم قرار دادم براى اینکه بمن قرض دهند [قطعه قطعه کردم و میان آنها تقسیم نمودم] پس هر که از آن بمن قرضى دهد (مانند صدقه و هدیه و صله بامام) بهر واحدش ده تا هفتصد برابر و آنچه خواهم عطا کنم. و هر که بمن قرض ندهد و چیزى از او بر خلاف میلش بگیرم و او صبر کند سه خصلت باو دهم که اگر یکى از آنها را بفرشتگانم دهم. از من راضى شوند». سپس امام صادق (ع) این آیه شریفه را تلاوت فرمودند: «الذین إذا أصابتهم مصیبة قالوا إنا لله و إنا إلیه راجعون أولئک علیهم صلوات من ربهم ورحمة وأولئک هم المهتدون؛ آنها که چون مصیبتى بدیشان رسد، گویند: ما متعلق بخدائیم و بسوى او باز میگردیم، براى آنها رحمتهائى از پروردگارشان است» (بقره/ 156-157). سپس آن حضرت فرمودند: «هذا لمن أخذ الله منه شیئا قسرا؛ این براى کسى است که خدا چیزى را از او بر خلاف میلش بگیرد».

امام باقر (ع) فرمودند: «مروة الصبر فی حال الحاجة و الفاقة و التعفف و الغنى أکثر من مروة الإعطاء؛ جوانمردى صبر در حالت نیازمندى و فقر و آبرو نگهداشتن و ثروتمندى [رنج بردن] بیشتر از جوانمردى بخشش است».

ابن مسعود از پیامبر (ص) نقل می کند که فرمودند: «ثلاث من رزقهن فانه رزق خیر الدارین الرضا بالقضاء و الصبر على البلاء و الدعاء فی الرخاء؛ سه چیز است که نصیب هر کس شود خیر دنیا و آخرت نصیبش شده است و آن سه عبارتند از:
1- خشنودى از قضا و قدر خدا.
2- صبر و بردبارى در برابر بلاها.
3- دعا کردن در حال خوشى». بیشتر مردم که فقط هنگام ناخوشى و گرفتارى دعا مى کنند.

ابن عباس مى گوید: نزد پیامبر (ص) بودم که آن حضرت فرمود: «یا غلام او غلیم الا اعلمک کلمات ینفعک الله بهن؟ فقلت: بلى فقال: احفظ الله یحفظک احفظ الله تجده امامک تعرف الیه فی الرخاء یعرفک فی الشدة اذا سئلت فاسأل الله و اذا استعنت فاستعن بالله. و اعلم ان فی الصبر على ما تکره خیرا کثیرا و ان النصر مع الصبر و ان الفرح مع الکرب و ان مع العسر یسرا؛ اى جوان! آیا مى خواهى کلماتى تعلیمت دهم که خداوند به وسیله آن به تو فایده رساند؟ گفتم بلى، حضرت فرمود: خدا را حفظ کن تا او نیز تو را حفظ کند (یعنى از حدود الهى محافظت نما و آنها را مراعات کن و از حد و مرز الهى خارج نشو). مراقب خدا باش تا همواره او را در جلوى خود بیابى. در حال خوشى با خدا آشنایى داشته تا او نیز در حال شدت و سختى با تو آشنا باشد. هر گاه چیزى مى خواهى از خدا در خواست کن و هر گاه کمک مى خواهى از او مدد و یارى جوى. بدان صبر و استقامت در برابر ناگواریها خیر و برکت زیادى به همراه دارد نصرت و یارى الهى با صبر است، شادى و فرح با اندوه مى باشد، و همراه سختى آسایش است».

پیغمبر اکرم (ص) فرمودند: «الا اعجبکم ان المؤمن اذا اصاب خیرا حمد الله و شکروا اذا اصابته مصیبة حمد الله و صبر فالمؤمن یوجر فی کل شى ء حتى اللقمة یرفعها الى فیه. و فی حدیث آخر حتى اللقمة یرفعها الى فم امراته؛ [آیا روش پسندیده] مؤمن شما را شگفت زده نمى کند، از این که مؤمن هرگاه خیر و نعمتى به او برسد خدا را ستایش و شکر مى کند و هر گاه مصیبتى به او برسد در مقابل مصیبت هم خدا را ستایش مى کند و صبر و شکیبایى پیشه مى کند مؤمن در تمام کارهایش اجر و ثواب مى برد حتى لقمه اى که به طرف دهانش مى برد (در حدیث دیگر آمده است حتى لقمه اى که به طرف دهان زنش مى برد)».

امام صادق (ع) فرمودند: «إن الله أنعم على قوم فلم یشکروا فصارت علیهم وبالا و ابتلى قوما بالمصائب فصبروا فصارت علیهم نعمة؛ خدای عزوجل به مردمی نعمت داد و آنها سپاسگذاری نکردند و بدین سبب آن نعمت بر آنان وبال شد و مردمی را به مصائب مبتلا کرد و آنها صبر کردند و در نتیجه، آن مصیبت ها به نعمت تبدیل شد».

امام علی (ع) در خطبه همام می فرمایند: «فمن علامة أحدهم... و صبرا فی شدة؛ یکی از علامت های متقین این است که... در هنگامه بلایا و مشکلات، پایدارى و ایستادگى و صبر پیشه میکند و بیتابى و فزع از خود نشان نمى دهد».

منـابـع

کلیــد واژه هــا