ایزدان و خدایان آزتکی (ادیان بومی)

وهوه کویوتل
یکى دیگر از ایزدان که بسیارى وى را با ایزد آتش اشتباه مى گیرند، «وهوه کویوتل Huehuecoyotl»، ایزد تقویم است که به نظر مى رسد ایزد لذایذ، به ویژه لذایذ شهوانى نیز بوده است».

شوچى پیلى
گروهى دیگر از خدایان مکزیک مرکزى تجسمى از لذت و شهوت اند. «شوچى پیلى Xochipilli» (شاهزاده گل ها)، با ایزد ذرت (سنته ئوتل)، همپوشى زیادى دارد، و حافظ رقص ها، بازى ها، عشق و مظهر تابستان است، هرچند بیشتر ایزد آفتاب به شمار مى رود. نماد وى از چهار نقطه که به معناى گرماى آفتاب است درست شده و تصویرش با گل ها و پروانه ها آراسته شده و چوب دست دارد.

ماکوئیل شوچیتل
یکى دیگر از ایزدانى که حافظ بازى ها، رقص و ورزش است «ماکوئیل شوچیتل Macuilxochitl»، به معناى پنج گل است، که «شوچى پیلى» با وى ارتباط تنگاتنگى دارد. چهره این ایزد بر آلات موسیقى دیده مى شود. او ایزد جوانى و نیروى بارورى مردانه نیز بود، و شاید مظهر دیگرى نیز به عنوان مظهر هرزه گى داشته است. وى حامى «پاتولى patolli» نوعى بازى آیینى و همچنین بازى هایى که به اعمال آیینى ربطى نداشت، بود. پیکر الهى این ایزد به یکى از سازهاى کوبى (آیوتل ayotl)، نسبت داده شده است. همسرش «شوچى کتسال» (گل گران بها)، است که مظهر زیبایى، عشق، الهه گل ها، حامى کارهاى خانه و حافظ زنانى بود که با جنگ جویان مجرد مى زیستند. سر این ایزد بانو با دو دسته از پرهاى (پرنده کتسال زمرد)، آراسته شده و جامه زیبایش گلدوزى شده است».

تلاسول تئوتل
یکى از ایزد بانوان مهم «تلاسول تئوتل Tlazolteotl»، ایزد بانوى نجاست بود که با پیامدهاى شهوت و بى بندوبارى مربوط، و در جشن هاى وى رقص هاى ذکر اجرا مى شده است. این ایزد بانو احتمالا مدها و اندیشه ها و نشانه هاى مشخصى را از ایزد بانوان دیگر اخذ کرده است. وى در واقع ایزد بانوى ماه به شکل آدم بود، اما وقتى آزتک ها او را پذیرفتند، ایزد بانوى زایش گشت و دیگر ایزد بانوى لذایذ شهوانى نبود و به تدریج به ایزد بانوهاى پیر در دشت هاى مرتفع شبیه شد. وى در شکل مرسوم باز نمود خویش همچون زنى ایستاده با دست ها بر روى شکم نموده شده است. مایاول کاهنان تلاسول تئوتل در میان مردم اهمیت ویژه اى داشتند؛ زیرا وى چون ایزد بانوى زایش و حافظ زنان بود، پیروانش طالع را از روى یک سلسله ترکیبات پیچیده تقویم مذهبى مى یافتند و پیشگویى مى کردند. «سنته ئوتل» ایزد ذرت، پسر اوست. یکى دیگر از نام هاى این ایزد بانو «تلائل کوانى Tlaelquani» به معنى نجاست خوار است که هم ذات بودن او را با اعتراف و تطهیر نشان مى دهد. ناحیه سیاه اطراف دهانش در تصویر نگاشت هاى وى احتمالا به وظیفه ناخوشایند اما ضرورى او مربوط مى شود. یکى دیگر از ایزد بانوان موسوم به «مایاول Mayahuel» (ایزد بانوى ماگوى وپولکه)، است. تلاسول تئوتل در میان قوم اوآستک، ایزدبانوى زمین، الهه بارورى، حاصل خیزى و لذت جسمانى و زندگى بخش بوده است. این ایزدبانو در تصویر نگاشت بورژیا پلاک سینه اى از صدف مروارید دارد. وى ایزد ناپاکى و عشق شهوانى، زایش و طب آیینى نیز بود، و یکى از مظاهرش با نام «تلائل کوانى» (خورنده کثافت)، ایزد بانوى نجاست بود. وى گناه را مى خورد و انسان را پاک و مطهر مى ساخت. ویژگى هایش دوک نخ ریسى در پوشش سر و سیاه بودن پایین چهره و دور دهان است. مظهر دیگرش، «ایشکوئینان Ixcuinan» معرف چهار زن در سنین مختلف بود. ساآگون نوشته است که این قوم (اوآستک) وى را مى پرستیدند و در جشن هاى وى مریدانش «اوآستکاى او» نامیده مى شدند. بر سرش کلاه مخروطى شکل این قوم و بر گلویش صدفى دیده مى شود.

میکتلان تکوتلى
علاوه بر اینها، ایزدان ویژه اى نیز در زیر زمین و در مکانى که آزتک ها محل مردگان یعنى «میکتلان Mictlan» مى پنداشتند، به سر مى بردند. ایزد اولیه مرگ و مردگان، «میکتلان تکوتلى Mictlantecuhtli» بود که غالبا همسرش «میکتلان سیواتل» او را همراهى مى کند. بدن این ایزد پوشیده از استخوان انسان، و نقابى به شکل جمجمه به صورت دارد. موهایش تابدار و سیاه و چشمانش همچون ستاره است؛ زیرا در سرزمین تاریکى مطلق زندگى مى کند. از ویژگى هاى وى گل هاى کاغذى است که از آنها دو مخروط بیرون آمده و بر پیشانى و پشت گردن او جاى دارد؛ همچنین پرچم تا شده و سفید رنگ و کاغذى سفید، به شکل حمایل که بر سینه اوست. دستیاران وى مردگان، خفاش، عنکبوت و جغد هستند.

ته په یولوتلى
ایزد مهم دیگرى که به اختصار مى توان از آن نام برد، « ته په یولوتلى Tepeyolootli» (یا ته په یولوتل)، مى باشد که احتمالا در اصل ایزد زمین یوزپلنگ در شرق مکزیک بوده و یکى از مظاهر تسکاتلیپوکا محسوب مى شده است. علاوه بر ایزد یاد شده آزتک ها در خلال دوره مهاجرت خویش، ایزد بانویى موسوم به «کواتلیکوئه Coatlicue»، را در میان خدایان خویش پذیرفتند که ایزد بانوى زمین بود. وى کسى بود که موجودات را هنگام مرگ و ستارگان را هنگام غروب مى بلعید. تندیسى از این الهه او را با دامنى از مارها و پنجه هاى حیوان شکارى نشان مى دهد و از گردن او دو جوى خون بیرون زده که به مار مبدل شده است. این ایزد بانو براى بسیارى از اقوام تجسمى از ماه بود که با خورشید جنگید و سرش را از دست داد. در تصویر وى قلب، پنجه عقاب، مار و جمجمه دیده مى شود.

کواتلیکوئه
بانوى دامن مارى، مادر اویتسیلوپوچتلى. مارها نشان دهنده خونى هستند که از قطعات جدا شده بازو و گلو جارى است، و حاکى از آن است که او به قتل رسیده است. متعلق به دوره پسا کلاسیک متأخر آزتک (موزه ملى مردم شناسى مکزیکوسیتى). شاید بنا به نوعى سنت باستانى و اسطوره اى وظیفه داشت با دست هایش آسمان، یعنى پادشاهى پسر پیروز خود، اویتسیلوپوچتلى را با تمام وزنش استوار نگه دارد. به نظر بعضى از متخصصان «تلال تکوتکى Tlaltecutli» یعنى ایزد بانو در هیأت مردانه خود به منزله هیولاى زمین است. نقش وى غالبا بر روى آوندها دیده مى شود، همچنین بیشتر اوقات به صورت نقش برجسته صاف در کف پایه آثار به چشم مى خورد. گاهى نیز همچون سوسمارى دیده مى شود که همواره مشغول بلعیدن گوشت یا قلب انسان است. وى بنابر اساطیر پاى تسکاتلیپوکا را بلعید». علاوه بر ایزد بانوى زمین، «تعداد زیادى از ایزدان مکزیک مرکزى، خورشید، ماه، سیاره زهره، ستارگان، کهکشان راه شیرى و سایر اجرام سماوى را به نمایش مى گذاشتند. شاید به دلیل آن که جای گشت آنها در آسمان، نبردهاى کیهانى قلمداد مى شد، بسیارى از آنها خدایان جنگ محسوب مى شدند. یکى از ترسناک ترین خدایان سماوى «تلاویسکالپانته کوتلى Tlahuizcalpantecuhtli» به معناى ایزد سپیده دم بود که در هیأت زهره به مثابه ستاره صبح تجسم مى یافت. در آمریکاى وسطاى دوره باستان، نخستین رؤیت زهره به عنوان ستاره صبح با ترس فراوان همراه بود؛ زیرا عقیده بر این بود که نور آن مى تواند آسیب هاى شدیدى وارد سازد. چندین تصویر نگاشت گروه بورژیا حاوى جدول هاى اختر شناسى پیچیده اى است که حرکت هاى زهره را یک دوره تقریبا 104 ساله پیش بینى مى کند. در این صحنه ها، «تلاویسکالپانته کوتلى» با استفاده از یک وسیله پرتاب نیزه، پرتوهاى هولناک خود را پرتاب مى کند». چهره وى در تصویر نگاشت ها به صورت آدم زنده و یا جمجمه تصویر شده است.

تلاویسکالپانته کوتلى
خداى زهره، تلاویسکالپانته کوتلى، به یک کوه بارانى یا آلته پتل که اصطلاح آزتک ها براى شهر است حمله مى کند.

میشکواتل
یکى دیگر از ایزدان ستاره اى، «میشکواتل (میکسکواتل) Mixcoatl» (راه شیرى، مار ابرى)، ایزد شکار قوم «چى چى مک Chichimec» و ایزد ستاره قطبى است. وى «یکى از ایزدان راه شیرى و تجسم ارواح جنگجویانى است که پس از مرگ به ستاره تبدیل شده اند. پیکر او معمولا بانوارهاى سفید و قرمز رنگ مى شود، و جنگجویان اسیرى که قرار است قربانى شوند او را همراهى مى کنند». «اقوامى که تمدنى والا داشتند، حوزه نفوذ وى را آسمان مى دانستند و به همین جهت در تصویر نگاشت ها نیمه اى از نقاب ایزد آسمان به رنگ سیاه است که دایره هاى سفید دارد، اما آزتک ها معتقد بودند وى ایزد شکار شمال است. آهو ناوال وى بود و به همین دلیل برایش جشنى مى گرفتند که در آن نمایش مراسم شکار در دشتى که بدین منظور آماده شده بود، انجام مى شد. در واقع آهو با میشکواتل یکسان است و امروزه در نزد قوم «ویچول Huichol» (برادر کهن تر)، نام دارد. او یکى از مهم ترین ایزدان شب است». همسر میشکواتل، ایزدبانوى زمین موسوم به «ایتسپاپالوتل Itzpapalotl» نیز از ایزد بانوان مهم است که احتمال مى رود خاستگاه چى چى مکى داشته باشد. «سیواکواتل Cihuaco¨atl» نیز مظهرى از الهه زمین است. وى حامى «سیوآته تئو Cihuateteo» روح زنانى است که هنگام زایمان مرده اند. در مقام «تونانتسین Tonantzin» (ایزد بانوى زمین)، مادر بشر است. وى حتى بنابر اسطوره اى، کتسال کواتل را پس از مرگ مادرش بزرگ کرده است. «کویول شاوکى Coyolxauhqui» ایزد بانوى ماه، تاریکى و شب، خواهر ناتنى اویتسیلوپوچتلى است که بنابر اساطیر اویتسیلوپوچتلى وى را پس از تولد خویش به قتل رساند و بدن پاره پاره خواهر را در پاى تپه هاى «کواتپک Coatepec» انداخت. چهره این ایزدبانو را زنگوله ها زینت بخشیده اند، و نمادهاى بسیارى در نقش وى دیده مى شود، گوشواره به شکل پرتوهاى خورشید، پنجه هاى عقاب، مارهاى به هم تنیده، جمجمه مرده در کمربند و اشک هاى خون آلود. مجسمه وى در پاى پلکان معبد اویتسیلوپوچتلى قرار داشت و احتمالا بدن قربانى را از پلکان پایین انداخته و در پاى این مجسمه قطعه قطعه مى کردند. اما یکى از مهم ترین ایزدان سماوى «توناتیو Tonatiuh» یا ایزد خورشید است. خورشید بالا رونده در آسمان و فرود آینده از مظاهر این ایزد هستند که به صورت عقابى که اوج مى گیرد یا سقوط مى کند، نموده شده اند. وى همراه با تکسیس تکاتل، ایزد ماه قوم آزتک دیده مى شود. هم چنان که در اسطوره اى آمده، وى خود را قربانى کرد و به ماه مبدل شد. آزتک ها توناتیو را در اصل از تولتک ها گرفته اند، و این ایزد براى اولین بار در هنر دوره پساکلاسیک قوم تولتک دیده شده است. وى «معمولا در هیأت یک جنگجوى مسلح و در حال نبرد، در قالب یک قرص خورشیدى پرتو افشان نشان داده مى شود».

منـابـع

کلیــد واژه هــا