طبقات موضوعی آثار ابن سینا

گرچه بسیاری از نوشته های شیخ الرئیس مانند کتاب الانصاف در بیست مجلد درباره محاکمه بین فلسفه مشرقی و مغربی و لسان العرب در ده مجلد به کلی از بین رفته است، بیش از دویست و پنجاه کتاب و رساله و نامه از او در دست است (هنوز کاملترین فهرستی که از نوشته های ابن سینا تهیه شده است فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا به قلم دکتر یحیی مهدوی است «تهران 1333»). بعضی از این آثار مانند شفا و قانون بسیار قطور و مفصل و برخی دیگر از قبیل رسالة الفعل و الانفعال و رسالة فی سرالقدر خلاصه و موجز است.
گرچه اکثر این کتب شامل مطالبی است که در عین حال مربوط به فلسفه و علوم و دین است.
می توان به طور کلی به حسب مطلب آثار شیخ را به چهار گروه تقسیم کرد: کتب و رسائل فلسفی، کتب دینی، رسائل طبیعی و ریاضی و جهانشناختی، و بالاخره رسائل تمثیلی و عرفانی. البته این تقسیم بندی مطلق نیست بلکه بسیاری از کتب شیخ شامل چند موضوع است و نمی توان آنان را به یک گروه محدود کرد.

مصنفات فلسفی
مصنفات شیخ که بیشتر جنبه فلسفی دارد عبارت است از شفا و نجات و دانشنامه علائی و عیون الحکمة و اشارات و تنبیهات و رسائل کوتاه معتنابهی در منطق و مطالب متفرقه فلسفی.

آثار دینی
آثار دینی او بیشتر تفاسیری است که بر سوره های قرآن مجید نگاشته است مانند تفسیر سوره اخلاص و سوره ناس و سوره اعلی و نیز رسالاتی درباره زیارت و قضا و قدر و معاد و رساله نیروزیه که بیشتر جنبه رمزی دارد و به علوم غریبه مربوط است. در تفاسیر خود بر قرآن کریم ابن سینا کوشش معلم ثانی را برای تلفیق دین و فلسفه ادامه داده و در هماهنگی و وفاق بین فلسفه عقلی و تعالیم آسمانی زحمات فراوانی کشیده است. این هدف را در قرون بعدی شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی و علی بن ترکه اصفهانی و میرداماد دنبال کردند و بالاخره ملاصدرا به تلفیق کامل بین عرفان و شرع و استدلال نائل آمد. (رجوع شود به مقدمه راقم این مسطور بر رساله سه اصل صدرالدین شیرازی، تهران 1340، ص 20-12)

آثار شیخ در موضوعات جهان شناسی، طبیعیات و ریاضیات
آثار شیخ الرئیس در جهانشناسی و طبیعیات و ریاضیات نه تنها شامل مباحثی است که امروزه در علوم طبیعی و ریاضی مطرح می شود، بلکه اصولی که پایه جمیع علوم طبیعی و در واقع یک فلسفه طبیعی است نیز در آنها مورد بحث قرار گرفته است مخصوصا در بخش طبیعیات و ریاضیات شفا و نجات و دانشنامه علائی.
به علاوه رسائل متعددی درباره سلسله مراتب وجود و افلاک و عقول و نیز علوم جزئی طبیعی و ریاضی مانند علم جو و روانشناسی و موسیقی از شیخ باقی مانده است. در علم پزشکی نیز علاوه بر قانون، بوعلی رسائلی چند در امراض گوناگون و مسائل مختلف طبی و ابیات الارجوزة فی الطب را نگاشت که نسخه اکثر آنان موجود است.

آثار تمثیلی و عرفانی
گروه چهارم شامل کتبی است که محتویات و نحوه بیان آن از نوشته های مذکور در فوق ممتاز است. گرچه متأسفانه کتاب الحکمة المشرقیة که در آن شیخ الرئیس از علم الخواص صحبت به میان آورده به احتمال قوی معروض تطاول ایام شده است، از این گروه هنوز سه حکایت عرفانی حی بن یقظان و رسالة الطیر و سلامان و ابسال (به نقل از خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات) که در واقع یک حکایت در سه قسمت است و نیز رسالة العشق و بعضی نوشته های موجز دیگر باقی است.
انماط آخر اشارات نیز متعلق به این گروه است گرچه بخش اول آن خلاصه ای از فلسفه کتاب شفاست. در این آثار شیخ جهان طبیعت را از نظری مورد مطالعه قرار می دهد که با نظر مشائیان کاملا متفاوت است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا