شوشتر

شوشتر با مساحت ۳۴۲۷ کیلومتر مربع در شمال استان خوزستان کشور ایران، بین ۴۸ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و ۳۱ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۲۶ دقیقه فرض شمالی از خط استوا قرار گرفته است.

جمعیت این شهرستان ۳۵۰هزار نفر و جمعیت خود شهر نزدیک به ۲۵۰هزار نفر است. موقعیت شوشتر در استان خوزستان وسط متمایل به شمال است.

از لحاظ طبیعی دامنه های پایانی کوههای زاگرس، مرز شرقی این شهرستان و رود دز مرز غربی این شهرستان را تشکیل می دهد. میانگین ارتفاع شوشتر از سطح دریا ۱۵۰ متر و ارتفاع نقطه مرکزی شهر از سطح دریا ۶۵ متر است. کوههای مشرف به شوشتر فدلک نام دارند که پایان چین خوردگیهای زاگرس در جلگه خوزستان هستند. فاصله شوشتر تا اهواز ۸۵ کیلومتر و تا تهران ۸۳۱ کیلومتر و تا خلیج فارس ۲۲۲ کیلومتر است.

تقسیمات جغرافیایی:
شوشتر تا سال ۸۳ دارای بخش های مرکزی و گتوند بود. با تبدیل بخش گتوند به شهرستان گتوند، هم اکنون شهرستان شوشتر دارای بخش های مرکزی و شعیبیه، و شهرستان گتوند دارای بخش های مرکزی و عقیلی است. شوشتر از اطراف به شهرستانهای دزفول، شوش، اهواز، رامهرمز، مسجد سلیمان و گتوند ختم می شود و گتوند با لالی نیز هم مرز است.

رودخانه ها:
شوشتر به دلیل موقعیت ویژه ای که در جلگه خوزستان دارد مهد رودخانه های بزرگی چون کارون و دز است. رودخانه دز از غرب شوشتر عبور می کند و مرز شوشتر با شوش و دزفول را می سازد. اما رودخانه کارون پس از عبور از کوههای زاگرس، پس از سد گتوند وارد دشت عقیلی شده، سپس از تنگه ای که بین کوههای فدلک و کوشک است بطور کامل در جلگه خوزستان جاری می شود. این رودخانه پس از عبور از این تنگه با تخته سنگ بزرگی که شوشتر بر آن بنا شده برخورد می کند و توسط بند میزان به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می شود. شاخه گرگر یا دودانگه یا مسرقان کانالی است که دست کند انسان است و تاریخ کندن آن مشخص نیست اما متون تاریخی نشان می دهد که این رودخانه ابتدا به رود دیگری در رامهرمز ملحق می شده و به خلیج فارس می ریخته و در دوران کوروش هخامنشی آن را در منطقه بندقیر توسط سدی به رودخانه کارون باز می گردانند. شاخه شطیط یا چهاردانگه نیز که از سد معروف شادروان شاپوری عبور می کند در بالادست سد شادروان شاخه ای از آن جدا می شود که داریون داریوش یا دارا  نام دارد. این سه شاخه رودخانه کارون شوشتر را همچون جزیره ای محصور نموده و در طول تاریخ دشتی وسیع به نام میاناب را آبیاری کرده اند. در نهایت هر سه شاخه شطیط، گرگر و داریون در منطقه بندقیر جنوب شهرستان شوشتر به یکدیگر ملحق می شوند و در همانجا رود دز نیز به کارون ملحق شده و کارون بزرگ را می سازند و به طرف اهواز حرکت می کند.

منابع و معادن:
شوشتر علاوه بر خاک آبرفتی دامنه زاگرس که بسیار حاصلخیز است دارای معادن گچ، آهک، سنگ ساختمانی، شن و ماسه است. جنگل های بزرگی بصورت بیشه نیز در میان شاخه های مختلف رودخانه کارون وجود دارند. بر اساس آمار در سال ۷۴ جنگلها و مراتع شوشتر ۱۷۵هزار هکتار بوده است.

آب و هوا:
شهرستان شوشتر جزو شهرهای گرمسیری کشور است، که به سبب قرار گرفتن در منطقه خشک دارای تابستان های طولانی و بشدت گرم و زمستان های نسبتاً معتدل است. بالاترین درجه حرارت ثبت شده در شوشتر ۵۲ درجه سانتیگراد و پایینترین آن ۶ درجه سانتیگراد زیر صفر است. متوسط بارندگی سالیانه در شوشتر ۳۲۲ میلیمتر محاسبه شده است.

وجه تسمیه شوشتر:
بنا به گفته تاریخ نویسان از جمله حمزه اصفهانی، عربی شده شوشتر، تشتر (تستر) به معنی خوبتر است و چون شهر شوش رو به ویرانی می رفت، در شش فرسنگی بنا شد که خوش آب و هوا تر و حاصلخیز از شوش بود و آن را شوشتر یعنی از شوش بهتر نامیدند.
مستوفی در نزهة القلوب می گوید: که شوشتر را شش دروازه است از اینرو برخی اصل واژه شوشتر را ششدر احتمال دادند. آن بدین دلیل بوده که این شهر دارای شش دروازه بوده که عبارت اند از:
دروازه ماپاریان
دروازه دسبول
دروازه آدینه
دروازه لشکر
دروازه مقام علی
دروازه گرگر
بعضی دیگر آن را شه شاتر یعنی شهر شاه لقب داده اند. برخی از تاریخ دانان بر این باورند که نام شوشتر از واژه شوشا یا سوسا یعنی مطبوع و دلپسند مأخوذ گردیده است.

پیشینه تاریخی شوشتر:
پیشینه تاریخی شوشتر را باید از دو منظر دید. تاریخچه سکونت در منطقه شوشتر و تاریخچه شهر شوشتر.
پروفسور گیرشمن باستان شناس نامدار فرانسوی، غار پبده در شمال شرقی شهر شوشتر را نخستین سکونتگاه انسانی در ایران می داند و قدمت سکونت در شوشتر را به ده هزار سال تخمین می زند.
عیلام شناس معروف والتر هینس در کتاب دنیای گمشده عیلام، احتمال داده است شوشتر امروز همان آدامدن عیلامی باشد. و ظاهراً هیدالو در جایگاه کنونی این شهر قرار داشته است (گیرشمن - ایران از آغاز تا اسلام)، که بعدها رو به ویرانی رفته و سپس به وسیله پادشاهان هخامنشی تجدید بنا گردیده است.
نیز احتمال داده اند محل قدیمی تر و عیلامی شهر در جایگاهی که هم اکنون دستوا نام دارد بوده باشد (محلات جنوبی شهر).
باستان شناسان در سال ۸۳ با کاوش تل ابوچیزان شوشتر، به آثاری برخوردند که ردپای حکومتهای اولیه شوش را در هفت هزار سال پیش در شوشتر نشان داد.

اما تاریخچه شهرنشینی در شوشتر:
ابن مقنع گوید: «اول شهری که پس از توفان نوح بنا نهادند، شوش و شوشتر بود.» (رجوع کنید به: مجالس المؤمنین - قاضی نورالله شوشتری (شهید ثالث) - جلد اول صفحه ۶۹ - انتشارات کتابفروشی اسلامیه - تهران - ۱۳۶۵ - چاپ سوم)

در باب قدمت شهر شوش بر جهانیان هیچ شک نباشد. اما شوشتر... بسیاری گفته اند شوشتر را هوشنگ پیشدادی بساخت، هنگامی که وی از شوش به تفرج خارج گشت و به دشتی خوش آب و هوا با رودخانه ای پر آب و جنگلهای پردرخت رسید و به آن منطقه صفت افضل بر شوش نسبت داد: «شوش تر»، یعنی از شوش بهتر و دستور داد شهری به غایت زیبا و عظیم بنا کنند. ما با پذیرش قدمت شهر شوش ناچاریم با اندک سالی تفاوت قدمت شهرنشینی و تمدن در شوشتر را نیز باور داشته باشیم. در روزگاری که رسم زندگی بر کوچ نشینی بوده سنگ بنای شهری عظیم را بنا نهاده اند که پس از طی هزاره ها تا امروز آباد است.
بسیاری از شهرها، با پیشرفت یک روستا به شهر تبدیل شده اند، اما سنگ بنای شوشتر از ابتدا شهر بوده است. متون تاریخی بسیاری از وجود قلعه سلاسل و نهر دارا یا داریوش شوشتر حکایت می کنند که این آبادی شوشتر را در دوران هخامنشی اثبات می کند. از دوران اشکانیان نیز باستان شناسان اشیا و سفال های بسیاری در محدوده شهر شوشتر کشف کرده اند.
اما شوشتر در زمان ساسانیان از شهرهای مهم ایران بوده و توجه حکومت را بسیار به خود معطوف کرده است. به گونه ای که قیصر روم را که شاپور اول ساسانی اسیر کرده بود به آبادی و عمران شوشتر می گمارد و بنا یا تجدید بنای سد شادروان را به وی می سپارد. در دوران ساسانیان تأسیسات آبی عظیم و پیچیده ای در شوشتر ساخته شده است که اکنون از مجموعه آنها به عنوان بزرگ ترین موزه آبی دنیا یاد می کنند. سدها، پل ها، آسیاب ها و کانال های بسیاری از آن دوران در شوشتر به یادگار مانده است.
با ورود اسلام، سال ۱۷ هجری در جنگ شوشتر مسلمانان پس از وقفه ای طولانی موفق به فتح شوشتر می شوند. فرمانده لشکر ایرانیان، هرمزان و لشکر مسلمانان ابوموسی اشعری بود. در این جنگ براء بن مالک از صحابه پیامبر شهید گشت که در کنار قلعه سلاسل دفن است و آرامگاهش اولین بقعه اسلامی در ایران است. هرمزان نیز به دست مسلمانان اسیر گشت و وی را به امام علی سپردند.
در دوران اسلامی شوشتر از نظر علمی، فرهنگی و معارف اسلامی به مرحله ای رسید که همواره مورد توجه بود و در تمام دوران اسلامی مرکز حکومتی خوزستان بوده است. در آن دورانهای پر از کشمکش، در شورشهایی که بر علیه خلفای اموی و عباسی صورت می گرفت تا حمله مغولان و فتنه های مشعشع و غیره، خوزستان از موقعیت استراتژیکی برخوردار بود و فتح شوشتر به منزله تسخیر خوزستان بود.
در پایان قاجاریه با احداث راه آهن و عدم عبور آن از شوشتر و بی رونق گشتن کشتیرانی در کارون شمالی، شوشتر موقعیت بندری خود را از دست می دهد. متعاقب رکود اقتصادی در شوشتر، مرکزیت خوزستان به اهواز منتقل می گردد و با کشف نفت در خوزستان، توجه حکومت پهلوی معطوف به آبادان، مسجد سلیمان و اهواز می گردد و دیگر شهرهای خوزستان از روند توسعه باز می مانند و همواره در یک قرن گذشته نمودار توسعه شوشتر رو به منفی می رود.
در دهه ۵۰ با ایجاد شرکت کشت و صنعت کارون (بزرگ ترین کارخانه تولید قند و شکر خاورمیانه) فصل جدیدی برای توسعه یافتن شوشتر آغاز می شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در طول جنگ تحمیلی، شوشتر از حملات هوایی دشمن در امان نمی ماند. اما نسبت به شهرهایی چون دزفول و اهواز دارای امنیت بهتری بوده و همین امر باعث می شد تا بسیاری از هموطنان جنگ زده به شوشتر پناه بیاورند.
در سفرنامه های بسیاری از شوشتر یاد شده است و نام شوشتر نیز در طول تاریخ جهان گیر بوده است. در متون تاریخی غرب (روم و یونان باستان) شوشتر را با Šurkutir می شناسند. همچنین در جهان عرب شوشتر را با نام «تستر» می شناسند. در بسیاری از اشعار کهن فارسی از دیبای شوشتر، پرند شوشتر و بهار شوشتر یاد شده است. همچنین شاهنامه فردوسی ماجرای ساختن سد شادروان شوشتر را در زمان شاپور اول ساسانی نقل می کند.

مکانهای دیدنی شوشتر:
تاریخی:
مجموعه آبشارهای شوشتر
مسجد جامع شوشتر
پل و سد شادروان شوشتر
قلعه سلاسل
بند میزان
دخمه های زرتشتی شوشتر
کاروانسراهای شوشتر
چشمه سیزنگر
توکمری
تو عاشقون
بافت قدیم شوشتر
بند ماهی بازان شوشتر
پل بند لشکر
بند خاک
بند برج عیار
بند شرابدار
پلهای حاج خدایی باطنی و مستوفی، پل شاه علی،
و...

اماکن زیارتی:
بقعه امامزاده عبدالله شوشتر
مقام صاحب الزمان شوشتر
مقام حضرت عباس شوشتر
مرقد علامه شیخ شوشتری
بقعه براءبن مالک انصاری
بقعه سیدمحمد بازار شوشتر
بقعه سیدمحمد ماهرو شوشتر
بقعه سیدمحمد گلابی شوشتر
بقعه شعیب نبی شوشتر
و...

منـابـع

کلیــد واژه هــا