دوستان گمراه، یکی از موانع شناخت حقیقت در قرآن

دوست و همنشین گمراه، یکی از حجابهای بیرونی است که بر عقل آدمی سایه می افکند و او را از شناخت حقیقت باز می دارد، قرآن کریم می فرماید: "و یوم یعض الظالم علی یدیه یقول یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا- یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا – لقد أضلنی عن الذکر بعد اذ جائنی و کان الشیطان للانسان خذولا"(سوره فرقان/ ایات 27- 29)

ترجمه:

«به خاطر بیاورید روزی را که ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان می گزند و می گوید ایکاش با رسول خدا (ص) راهی داشتم- ای وای بر من کاش فلان ( فرد منحرف) را دوست خود انتخاب نکرده بودم، او مرا از یاد حق گمراه ساخت بعد از آنکه آگاهی به سراغ من آمده بود، شیطان همیشه مخذول کننده انسان بوده است».

تفسیر و جمع بندی

این آیات یکی از صحنه های قیامت را نشان می دهد، صحنه تأسف و تاثر شدید ظالمان از کارهای خود به اندازه ای که هر دو دست خویش را با دندان می گزند. «یعض» از ماده عض ( بر وزن حظ) به معنی گاز گرفتن با دندان است و این تعبیر هم در عربی و هم در فارسی کنایه از شدت و تأسف و ناراحتی است، زیرا بسیار دیده شده افرادی  که گرفتار حادثه سختی می شوند (حادثه ای که بر اثر ندانمکاری خودشان پیش آمده) یا انگشتشان  را به دندان می گزند، و یا پشت دستها را، شاید به این جهت که می خواهند دست خود را تنبیه کنند که چرا چنین کاری انجام داده است! منتها اگر حادثه زیاد شدید نباشد ممکن است تنها سرانگشت را به دندان بگزند، همان گونه که درباره جمعی از کفار در سوره آل عمران آیه 119 آمده است "و اذا خلوا عضوا علیکم الأنامل من الغیظ"( هنگامی که تنها می شوند از شدت خشم بر شما سر انگشتان را به دندان می گزند)، و یا پشت یکی از دستها را، اما اگر بسیار شدید باشد گاه این دست و گاه آن دست را می گزند، و در آیه مورد بحث «یدیه» (هر دو دست) آمده است که نشان می دهد حسرت و تأسف روز قیامت فوق العاده شدید است. معمولا همراه این کار جمله هائی گفته می شود که مفهومش سرزنش خویشتن است، و گفتار و عمل در ابراز تعصب هماهنگ می گردد. آنها نیز در قیامت چنین می گویند: «ایکاش ما راهی با پیامبر داشتیم، و ایکاش فلان شخص را به دوستی خود انتخاب نکرده بودیم، چرا که او ما را گمراه کرد، با اینکه آیات الهی که رمز سعادت و پرتو خوشبختی بود به ما رسید» ولی این دوست گمراه اجازه بیداری به ما نداد. و به این ترتیب عامل اصلی بدبختی خود را همان دوست اغوا گر و گمراه کننده می شمرند که حجابی در مقابل دیدگان آنها ایجاد کرده بود، که از مشاهده جمال حق محروم ماندند.

در اینکه منظور از «فلان» کیست؟ در میان مفسران گفتگو است: بعضی احتمال داده اند منظور شیطان است که او را به عنوان دوست برای خود برگزیدند، زیرا در ذیل آیه می خوانیم: "و کان الشیطان للانسان خذولا"، «شیطان انسان را مخذول و در مشکلات رها می سازد». بعضی دیگر گفته اند: منظور همان کسی است که در شأن نزول آیه آمده است ( یعنی «عقبه» یکی از کفار معروف که اسلام را پذیرفت ولی به خاطر دوستش «ابی» دست از دامان پیامبر (ص) برداشت و مرتد شد و در جنگ بدر به قتل رسید، رفیقش «ابی» نیز در جنگ احد کشته شد) ولی ظاهر این است که مفهوم آیه – همانگونه که گروهی از مفسران انتخاب کرده اند- کلی است و همه دوستان اغوا کننده و وسوسه گر را شامل می شود، و این شأن نزول هرگز آیه را تخصیص نمی زند، به خصوص اینکه «شیطان» معنی وسیعی دارد و همه شیاطین انس و جن را شامل می شود، مخصوصا تکیه روی کلمه «فلان» آن هم به صورت نکره قرینه روشنی بر عمومیت مفهوم آیه است.

در سوره انعام آیه 137 می خوانیم: "و کذالک زین لکثیر من المشرکین قتل اولادهم شرکائهم لیردوهم و لیلبسوا علیهم دینهم"، «این گونه شرکای مشرکین قتل فرزندانشان را در نظرشان جلوه دادند تا آنها را به هلاکت بیفکنند و آئینشان را بر آنها مشتبه سازند»، در تفسیر این آیه گفته شده است که منظور از شرکای مشرکین، متولیان بتخانه و بتکده است که آنها  را اغوا می کردند تا فرزندانشان را برای بتها قربانی کنند و از این راه حق را برای آنها مشتبه سازند و حجابی بر عقل و فکرشان بیفکنند. طبق این تفسیر آیه مرموز نیز شاهد روشنی برای بحث ما یعنی حجاب بودن دوستان گمراه است.

توضیحات

نقش دوستان در طرز تفکرها

در روایات اسلامی تعبیرات زیادی در این باره دیده می شود که نشان می دهد چگونه دوستان منحرف و مشاوران گمراه می توانند فکر انسان را بدزدند و تشخیص او را دگرگون سازند، و در نتیجه راه وصول به حق را به روی او ببندند.  از جمله روایات زیر است:

1- در حدیثی از امیر مومنان علی (ع) می خوانیم که فرزندش امام حسن (ع) را چنین نصیحت فرمود: "یا بنی ایاک و مصادقه الا حمق فانه یرید أن ینفعک فیضرک.... و ایاک و مصادقه الکذاب فانه کالسراب یقرب علیک البعید و یــبعد علیک القریب"، «ای فرزندم! از دوستی با احمق بر حذر باش که می خواهد  به تو نفع رسانذ اما زیان می رساند... و از دوستی با دروغگو برحذر باش که مثل سراب است، دور را در نظر تو نزدیک، و نزدیک را دور می سازد.»

2- در فرمان تاریخی مالک اشتر درباره «مشاوران» تعبیراتی بیان فرموده که شاهد مدعای ما است: "و لا تدخلن فی مشوربک بخیلا یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقرولا جبانا یضعفک عن الامور ولاحریصا یرین لک الشره بالجور"، «هرگز بخیلی را در مشورت خود راه مده زیرا که تو را از احسان و نیکی باز می دارد و از فقر می ترساند، با افراد  ترسو نیز مشورت مکن چرا که در کارهای مهم روحیه تو را تضعیف می کنند، حریصان را نیز به مشورت مگیر که حرص توأم با ستمگری را در نظرت زینت می دهند». از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که مشاوران منحرف چگونه می توانند در فکر انسان اثر بگذارند و حجاب معرفتش شوند.

3- در حدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم: "مجالسه الاشرار تورث سوالظن بالاخیار"، «همنشینی با بدان، انسان را به نیکان بدبین می کند».

4- در حدیثی نیز از پیغمبر اکرم (ص) آمده است: "امراه علی دین خلیله و قرینه" «انسان بر دین دوست و همنشین او است».

و به این ترتیب، تاثیذی را که یک دوست صالح و یا ناصالح می تواند در کیفبیت شناخت و طرز تفکر دوست خود بگذارد روشن می شود.

منـابـع

کلیــد واژه هــا