دانشمندان مشهور عرب

برای نشان دادن سهم عرب در دانش و تمدن اسلامی ( با صرفنظر از مجاهدات و خونها و شهادتهای آنان در روزگاران نخستین اسلام و یاری کردن پیامبر اکرم (ص) و نقل و نشر اسلام) و اینکه بسیاری از آثاری که به زبانهای لاتین و عبری ترجمه شده ( و مایه افتخار اسلام و نشر دانش و اندیشه در جهان گشته است) از آثار عالمان و متفکران مسلمان عرب است، و هم اینکه بسیاری از مراجع دینی نیز از میان عرب برخاستند، تنی چند از آنان را برای اطلاع می آوریم:

1. سعید بن جبیر واسطی –( 95 هـ.ق)

عالم تابعی و مجاهد اجتماعی و از مفسران مشهور اسلام. وی در راه مبادی اسلامی و مجاهدات دینی و اعتقاد به حکومت عادل، بدست حجاج بن یوسف ثقفی- والی عراق از سوی حکومت اموی- با شکنجه و سختی بسیار شهید گشت.

2. کمیت بن زید اسدی- (126)

خطیب، فقیه، حافظ قرآن و شاعر دینی – سیاسی و مجاهد مشهور. این شاعر درگیر مسلمان عرب در راه آرمانهای اسلامی به شهادت رسید.
3. محمد فزاری غطفانی (ح161)

عالم نجوم معروف، مولف «زیج فزاری» و «سند هند کبیر». این کتاب تا زمان مأمون، در قرن سوم، تنها مبنای علم نجوم اسلامی بوده است. او نخستین کس است در اسلام که اسطرلاب ساخته است. برخی ساختن اسطرلاب را به پدر او ابراهیم فزاری نسبت داده اند.
4. خلیل بن احمد فراهیدی – (میان 170- 175 )

عالم نحو و فقه اللغة عرب و واضع علم عروض. استاد سیبویه و اصمعی و نخستین نویسنده کتاب لغت (کتاب العین) برای زبان عربی.

5. هشام بن حکم کندی (شیبانی) – ( ح200)

دانشمند جامع و استدلالی معروف و عقاید شناس مشهور اسلامی، از شاگردان برجسته حضرت امام جعفر صادق(ع).

6. محمد بن ادریس شافعی- (204)

فقیه و عالم معروف، پیشوای مذهب شافعی.

7. ابن هشام، عبدالملک ( 218)

عالم ادبیات و نویسنده کتاب معروف درباره زندگانی پیامبر اکرم (ص)، یعنی سیره ابن هشام.

8. ابوالهذیل علاف، محمد- (226)

دانشمند و متکلم (عالم عقاید) معروف و از پیشوایان مشهور مکتب عقایدی اعتزال.

9. ابن سعد- (230)

ابو عبدالله محمد بن سعد. معروف به «کاتب واقدی» عالم و محدث و مورخ مشهور اسلامی، صاحب اثر نامی «کتاب الطبقات الکبیر» در شرح حال پیامبر اکرم (ص) و صحابه و تابعان، و از مآخذ معروف.

10. یعقوب بن اسحاق کندی – (ح250)

نخستین  فیلسوف جامع و مشهور در اسلام. اهمیت کندی در فلسفه اسلامی و وضع اصطلاحات و تألیف و ترجمه، در فنون مختلف، معلوم است. او «نخستین فیلسوفی بود که به فلسفه یونانی دست یافت و برای تطبیق آن با اسلام کوشید، و تصنیفها و شرحهای بسیار نوشت». راجر بیکن، او و ابن هیثم و بطلمیموس را در یک شمار قرار داده است. کاردانو ایتالیایی او را جزء دوازده نابغه بزرگی شمرده است که از اول عالم تا سده شانزدهم پیدا شده اند.
11. ابوعثمان جاحظ- (255)

ادیب، متکلم، نویسنده بزرگ، جانورشناس و مولف کتابهای معروف. بحق آثار او را مشتمل بر تخمهای نظریاتی دانسته اند که بعدها پیدایش یافت: تحول و تکامل، انطباق با محیط، روانشناسی حیوانی،

12. بتانی. ابوعبدالله محمد- (317)

نام وی در لاتینی: آلباتگنیوس، ( albategnius ) یا «آلباتنیوس» (albatenius )، از بزرگترین منجمان مسلمان. تمام عمر خود را صرف ارصاد نجومی کرد. «زیج صابی» اثر او، معروف است. این اثر در قرن 12 میلادی دوبار به لاتینی و در قرن 13، به امر آلفونسوی دهم کاستیل به اسپانیایی ترجمه شد، و سپس نالینو، متن عربی آن را با ترجمه لاتینی و شرح در سه جلد در میلان طبع کرد( 1899-1907). زیج بتانی که مشتمل بر نتایج رصدخانه های اوست نه فقط در بسط نجوم در دوره اسلامی موثر بوده، بلکه در قرون وسطی و اوایل دوره رنسانس در تکامل علم نجوم و مثلثات کروی در اروپا تأثیری عظیم داشته است.. جورج سارتن، مورخ علم معروف. که چند عصر از عصرهای علم را به نام دانشمندان اسلامی نامگذاری کرده است، به هنگام نامگذاری عصر رازی، می گوید: مشکل است بتوان میان او ( رازی) و معاصرش بتانی یکی را انتخاب کرد. هر دو دانشمند بسیار بزرگی بودند که می توانستند مایه امتیاز هر عصری بشوند...

13. ابوعثمان دمشقی-( 320)

طبیب و ریاضیدان و از مترجمان معروف آثار علمی به عربی، از قبیل آثار ارسطو، اقلیدس، جالینوس، فرفوریوس و پاپوس.

14. ابوالحسن اشعری- (ح324)

عالم و متکلم معروف، پایه گذار مذهب معروف اشعری در کلام اسلامی، و مولف «مقالات الاسلامیین».

15. ابوالحسن مسعودی – ( 345)

جغرافیدان، زمین شناس، مورخ، جهانگرد، حکمت دان، محقق در طبیعیات. و مولف دایرة المعارف تاریخی و جغرافیایی «مروج الذهب».

16. ابن الاعلم بغدادی، شریف ابوالقاسم علی- (374)

عالم فلکی، رصدگر دقیق و معروف، مولف «زیج عضدی»

17. ابن الندیم، محمد اسحاق- (385)

ادیب، کتابشناس، فهرست نویس، مورخ و شرح حال نگار معروف، مولف کتاب نفیس و مشهور «الفهرست».

18. ابوالقاسم مسلمة مجریطی (مادریدی) – (ح398)

محقق ریاضیات و کیمیا و شارح «زیج خوارزمی». «رتبة الحکیم» و «غایة الحکیم». دو اثر معروف در کیمیای اسلامی، یا مستقیما اثر خود اوست یا از تعلیمات وی الهام گرفته است. کتاب اخیر زیر عنوان «پیکاتریس» (Picatrix ) به لاتینی ترجمه شده و یکی از تکیه گاههای ادبیات کیمیایی مغرب زمین بوده است. 

19. ابوالقاسم زهراوی – ( ح404)

به لاتینی: آبولکاسیس ( abulkasis )، بزرگترین جراح دوره اسلامی، اهل زهرا، نزدیک قرطبه. مولف دائرة المعارف طبی «التصریف» که مخصوصا قسمت جراحی آن اهمیت دارد.

20. سید رضی. ابوالحسن محمد- (406)

عالم، ادیب، متکلم، مفسر، شاعر، نویسنده، اخلاقی، زاهد، محدث، مولف تفسیر «حقائق التأویل» و آثاری دیگر، از جمله «مجازات الآثارالنبویه». و «معانی القرآن» و گرد آورنده کتاب «نهج البلاغه».

21- شیخ مفید بغدادی، محمد بن نعمان- (413)

عالم بسیار بزرگ اسلام، معلم است. دانای کامل و مرزبان نستوه حماسه جاوید در پایان سده چهارم و آغاز سده پنجم. ادیب، لغوی، محدث، مورخ، فقیه، حکیم، اجتماعی، عقاید شناس، مصلح، زاهد، متفکر و صاحب تألیفات بسیار و ارجمند.

22. ابن هیثم بصری، حسن – (430)

به لاتینی: «آلهازن ( alhazen ). منجم، ریاضیدان، طبیب و بزرگترین فیزیکدان دوره اسلامی، و از بزرگترین محققین در علم نورشناسی. محققان تاریخ علم، طرز فکر او را مانند دکارت می دانند. تألیفات بسیار ( قریب 100) در ریاضیات و فیزیک و نجوم به او منسوب است. معروفترین اثر وی کتابی است در علم «مناظر» که ترجمه لاتینی آن تأثیر کلی در اروپا داشته است. به گفته دکتر محمدرضا مدور، محقق عرب «اگر بگویم حسن بن هیثم در مرتبه انیشتین زمان ما جای دارد مبالغه نکرده ام». ابن هیثم هنگام خسوف، تصویر نیمه خورشید را که از سوراخ پنجره به دیوار مقابل عبور داده بود مطالعه کرد. و این نخستین گفتگو از اطاقک دوربین عکاسی است که همه فنون عکاسی بر آن تکیه دارد. درباره نفوذ ابن هیثم در دانش اروپایی هر چه بگوییم مبالغه نیست. به احتمال قوی اگر ابن هیثم نبود، راجر بیکن به وجود نمی آمد. خود بیکن در کتاب Opus Maius، در قسمتی که مربوط به «مرایا» است در هر مرحله از ابن هیثم سخن دارد، یا چیزی از او نقل می کند. تقریبا همه جلد ششم این کتاب براساس تحقیقات این دانشمند طبیعیدان اهل قاهره تنظیم یافته است. تا دوران کپلر و لئوناردو، و مطالعات اروپایی درباره نور براساس تحقیقات ابن هیثم انجام می شد...
23. سید مرتضی، ابوالقاسم علی- (436)

عالم بزرگ و پیشوای معروف، فقیه، اصولی، متکلم، شاعر، ادیب، نقاد، لغوی، محدث، مناظر، مفسر، استاد شیخ طوسی و صاحب بیش از 80 اثر و تألیف، از جمله کتاب عظیم «الشافی فی الامامه»، در بیان فلسفه سیاسی اسلام و حکومت معصوم.

24- ابن رشید قیروانی. حسن – ( 456) 

ادیب، نحوی، لغوی، عروضی، نقاد و شعر شناس معروف. مولف کتاب معروف «العمدة فی صناعة الشعر و نقده» و «الانموذج فی الغة».

25. زرقالی (ابن زرقیال)، ابواسحاق- (نیمه دوم سدة پنجم)

منجم معروف و بهترین رصدگر روزگار خویش، و مخترع اسطرلاب موسوم به «صحیفه زرقالیه» و مولف زیجها و جدولهای مثلثاتی.

26. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد- (463)

عالم مشهور حدیث که به حافظ شرق معروف بود، و فقیه و مورخ و ادیب. آثار علمی وی را بیش از 60 کتاب دانسته اند. از جمله کتاب معروف «تاریخ بغداد» در 14 مجلد، و «الکفایه فی معرفة اصول علم الوایه» و«الجامع لاخلاق الراوی والسامع.»

27. ابن عبدالبر قرطبی، یوسف – (463)

محدث و مورخ مشهور اسپانیایی. مولف کتاب «الاستیعاب فی معرفة الاصحاب» در شرح حال اصحاب پیامبر، و کتاب جامع بیان العلم و فضله و... 

28. ابن باجه (ابن الصائغ ) اسپانیایی – (533)

به لاتینی: «آونپاکه»  ( avenpake )، فیلسوف، ستاره شناس، طبیب طبیعیدان معروف. از آثار اوست کتاب «تدبیر المتوحد»، کتاب موسیقی او در غرب اهمیت کتاب فارابی را در شرق داشته است. ترجمه عبری یا لاتینی برخی از آثارش هنوز باقی مانده است.

29. ابن طفیل، ابوبکر محمد – (581)

به لاتینی: آبوباکر، (abubaker )، فیلسوف و طبیب و ادیب معروف اسپانیایی. معروفترین آثار وی «داستان فلسفی حی بن یقظان» است که یکی از بدیعترین کتابهای قرون وسطی است.

30. ابن رشد، ابوالولید محمد- (595)

به لاتینی: «آوروئس» ( averroes )، بزرگترین فیلسوف مسلمان اسپانیایی و یکی از بزرگترین فلاسفه قرون وسطی. ابن رشد مانند ابوعلی سینا، از فلاسفه مشایی بود. کارهای او در شرح فلسفه ارسطو کاملتر از ابوعلی است. در شرح کبیر خود، برخلاف فارابی و ابن سینا، متن سخن ارسطو را از شرح خود جدا ساخت و همین امر سبب شهرت زیاد وی در اروپا شد. ابن رشد تألیفات زیادی داشته است که اصل عربی قسمت اعظم آنها از میان رفته، ولی ترجمه های عبری و لاتینی بیشتر آنها در دست است، و به سبب همین ترجمه ها فلسفه ابن رشد تأثیر زیادی در فلسفه یهودی و فلسفه مسیحی داشته است.

31. جابربن افلح اسپانیایی، ابو محمد- ( سده ششم)

ستاره شناس و ریاضیدان مسلمان از مردم سویل، مولف «کتاب الهیئة» یا «اصلاح المجسطی» که در آن از نظریه بطلمیوس در باب سیارات سخت انتقاد کرده است. در بخش مثلثات کروی این کتاب، برای نخستین بار، یکی از دستورات اساسی مثلثات کروی قام الزوایه (دستور cosA=cosa.sinB ) دیده می شود. کتاب او را جرارد کرمونایی به لاتینی ترجمه کرد. این ترجمه در سال 1534 در نورنبرگ به چاپ رسید، سپس به عبری نیز ترجمه گشت.

32. ابن اثیر جزری، عزالدین علی – ( 630)

مورخ و شرح حال نویس معروف، مولف تاریخ مشهور «الکامل» و کتاب «اسدالغابه فی معرفة احوال الصحابه» که مشتمل است بر شرح حال 7500 تن از اصحاب پیامبر.

33. ابن فارض مصری، عمر- ( 632)

شاعر متصوف معروف که آثار منظوم او در عربی، به منزله دیوان حافظ است و در زبان ما. قصیده «تائیه کبری» و قصیده «تائیه صغری» از جمله آثار معروف اوست.

34. ابن البیطار اسپانیایی، ضیاء الدین عبدالله- ( 646)

بزرگترین گیاهشناس و دارو شناس قرون وسطی. برای مطالعه در گیاهان مسافرتهای علمی بسیار کرد. از آثار عمده او کتاب «الجامع لمفردات الادویه والاغذیه» است معروف به «مفردات ابن البیطار».

35. شهاب الدین تیفاشی- (651)

معدن شناس معروف اسپانیایی، که در مصر و دمشق تحصیل کرد. در مصر اقامت گزید و در قاهره  درگذشت. کتاب معروف او «ازهار الافکار فی جواهر الاحجار» است،  در 25  فصل کتاب به زبان ایتالیایی ترجمه شده است (1818).
36. ابن ابی الحدید، عزالدین- ( 655)

ادیب، شاعر و مورخ معروف مدائنی بغدادی. صاحب شرح مشهور بر «نهج البلاغه» - چاپ اخیر مصر، در20 جلد، به تحقیق استاد محمد ابوالفضل ابراهیم مصری.

37. ابن ابی اصیبعة دمشقی، ابوالعباس – ( 668)

طبیب و استاد طب مشهور، از شاگردان ابن البیطار و مولف کتاب «عیون الانباء فی طبقات الاطباء» در این کتاب شرح حال اطبای یونان و ملل دیگر و طبیبان مسلمان را گرد آورده است.

38. ابن مالک اسپانیایی دمشقی، جمال الدین- ( 672)

ادیب و نحودان بسیار مشهور اسلام، و یکی از بزرگترین دستوردانان زبان عرب که قول وی همواره مورد استناد است. از آثار معروف او کتاب نحوی منظوم «الفیه» است که شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است.

39. ابن طاووس حلی، سید جمال الدین احمد- ( 673)

از عالمان بزرگ و مشاهیر فقیهان شیعه، او را «فقیه اهل البیت» خوانده اند. آثار او بیش از 80 مجلد است، از جمله «بشری المحققین» در فقه. چند تن دیگر از عالمان و محققان اسلام به همین عنوان ( ابن طاووس) مشهورند، از جمله سید رضی الدین علی، معروف به «سید بن طاووس» ( م- 664) برادر سید جمال الدین احمد. رضی الدین علی نیز تألیفات بسیار دارد. درحدود 40 تألیفات از جمله کتاب «مهج الدعوات» و کتاب «اللهوف علی قتلی الطفوف» درباره وقایع کربلا، و «کتاب فرج المهموم بمعرفة منهج الحلال و الحرام من علم النجوم».

40. محقق حلی، جعفر بن حسن – (676)

عالم ربانی و فقیه معروف، جامع علوم و فنون. او را «فقیه الحکماء» خوانده اند. هنگامی که «محقق» گویند – بطور مطلق – او مراد است. آثار بسیار دارد، از جمله کتاب بسیار معروف «شایع الاسلام».

41. ابن میثم بحرانی، کمال الدین- (679)

عالم، ادیب، فقیه، محدث، متکلم، فیلسوف، مدقق، اخلاقی، معروف به «عالم ربانی» و جامع کمالات بسیار. از جمله آثار اوست شرح بر «نهج البلاغه» که معروف است به «شرح ابن میثم» و «کتاب قواعد المرام» در علم کلام و عقاید.

42. علامه حلی، ابو منصور حسن – ( 726)

عالم بزرگ اسلام، جامع عقلیات و نقلیات، و از بزرگترین فقهای امت، مصلح دینی، مربی اجتماعی. او را به این عنوانها ستوده اند: «زبان فقیهان و متکلمان و محدثان و مفسران و ترجمان حکیمان و عارفان و سالکان، سخنگوی حق و کاشف اسرار دین، علامه مشارق و مغارب و خورشید آسمان مفاخر و مناقب». عظمت علامه حلی برون از حد وصف است. مجموعه آثار بسیار او یکی از غنی ترین مجموعه مواریث اسلام است. او در رشته های علمی بسیار تحقیقات سرشار کرده و تألیفات گرانقدر برجای گذاشته است.

43. صفی الدین حلی، عبدالعزیز- (752)

ادیب برجسته و شاعر مبتکر معروف که فنونی از شعر را به صورتی ابتکاری عرضه کرد. او نخستین کسی بود که «قصیده بدیعیه» را به سبک قصیده شرف الدین بوصیری ساخت. آثار او در نوع «موشحات» و «زجل» و ابتکارهای او در نوع اول نیز معروف است.

44. ابن هشام مصری، جمال الدین عبدالله – ( 761)

ادیب و نحودان معروف عرب، مولف کتاب معروف مغنی ( مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب) که در شرق و غرب، کتاب درسی محصلین مدارج عالی زبان عرب بوده است. این کتاب در مدارس قدیمی ایران از دیرگاه تاکنون تدریس می شود.

45. ابن شاطر شامی، علاء الدین علی –( 777)

ستاره شناس، منجم بزرگ و مخترع و سازنده آلات رصد. مخترع دو نوع ربع ( از آلات رصدی قدما)- ربع علائی نمونه ساخت وی در کتابخانه  ملی پاریس هست و ربع تام- و مولف زیج شاطر و....

46. شهید اول، محمد بن مکی- (786)

عالم ربانی، فقیه متبحر بزرگ، محقق دقیق النظر، پیراینده مسائل فقه، زاهد متعبد اخلاقی، جامع علوم عقلی و نقلی و صاحب تألیفات گرانقدر فقهی و علمی که در آنها با دقت نظری ویژه شرایع اسلامی را تدوین کرده است. وی شعر را نیز نیکو می سروده است او را پس از محقق حلی مذکور، بزرگترین فقیهان شمرده اند و از شمار آن کسان دانسته اند که خدا برای هدایت و تکمیل نفوس خلق، و نشر سعادت و فلاح در آبادیها می آفریند موفق می دارد. وی کتاب فقهی دقیق و معروف «اللمعه الدمشقیه» را، در مدت یک هفته در زندان تألیف کرد بی آنکه مدرکی از کتب فقها در اختیار داشته باشد جز کتاب «المختصر النافع».

47. ابن خلدون تونسی، عبدالرحمان – (  808)

عالم و متفکر بزرگ، مورخ معروف و فیلسوف تاریخ مشهور، بنیاد نهنده علم العمران ( فلسفه تاریخ).

48. دمیری مصری، کمال الدین محمد – (808)

فقیه و عالم تفسیر و حدیث و ادبیات. شارح سنن ابن ماجه و متخصص جانورشناسی، و مولف کتاب معروف «حیاة الحیوان».

49. ابن فهد حلی، ابو العباس احمد – (841)

عالم محقق و از فقیهان معروف. او را با جمال سالکان و مصباح متهجدان خوانده اند و صاحب مقامات عالیه در علم و عمل. وی تألیفات چندی دارد از جمله: «عدة الداعی»، درباره آداب دعا و نیایش.

50. شهید ثانی، زین الدین – ( 965)

عالم ربانی، حکیم، عقاید شناس، شاعر، ادیب، عالم به ریاضیات و طبیعیات. بزرگ فقیهان و نمونه متألهان، مجاهد اجتماعی، و حماسه بان درگیر. صاحب تألیفات بسیار (بیش از 60 کتاب و رساله) که همواره مورد استفاده عالمان و طلاب علوم اسلامی بوده است. از جمله «شرح لمعة» شهید اول، در فقه شیعی، و «منیه المرید» در آداب استادی و دانشجویی، در «اسرار الصلوة» در بیان حقایق قلبی و عبادی مربوط به نماز.

برای استخضار بیشتر درباره عالمان اسلامی، و اینکه از کجاها و چه شهرها کشورها و سرزمینهایی بوده اند و چه ویژگیهایی در علم و فرهنگ داشته اند می توانید- از جمله – به کتاب «روضات الجنات» ( چاپ جدید در8 جلد) – تألیف عالم معروف سیدمحمدباقر خوانساری، و «کتاب الاعلام» ( در   13 جلد) – تألیف خیرالدین زرکلی دمشقی و «لغت نامه» علامه دهخدا و «دایرة المعارف فارسی» و «علم و تمدن در اسلام» و «ریحانة الادب» و امثال این کتابها مراجعه بکنید.

(*= شماره ای که در میان دو هلال آورده می شود سال درگذشت نامبردگان است به تاریخ هجری قمری.ح، به جای «در حدود» است.»

منـابـع

کلیــد واژه هــا