چگونگی پیدایش علم قرائت قرآن و طبقات قراء

قرائت قرآن و حفظ و روایت آن
چنانکه بارها اشاره کردیم در زمان حیات پیغمبر اکرم (ص) جمعیت متشکلی در مدینه به قرائت قرآن و تعلیم و تعلم آن اشتغال داشتند آیات قرآنی را که تدریجا نازل می شد از زبان پیغمبر اکرم (ص) استماع می کردند و گاهی در پیشش خوانده به وی عرض می کردند. عده ای در قرائت مصدر تعلیم و آموزش بودند و کسانی که از ایشان اخذ می کردند کیفیت قرائت خود را در شکل روایت به استاد خود اسناد می دادند و غالبا به حفظ آنچه اخذ کرده بودند می پرداختند. و طبعا وضع موجود نیز چنین حفظ و روایت را اقتضا می کرد زیرا از یک طرف خطی که آن روز برای کتابت دائر بود خط کوفی بود که نقطه و اعراب نداشت و هر کلمه را با اشکال مختلف می شد خواند. و از طرف دیگر عامه مردم بی سواد بودند و راهی جز حفظ و روایت برای ضبط کلام نداشتند و همین روش سنت متبعه شده برای اعصار آینده نیز به یادگار ماند.

طبقات قراء
نخستین طبقه از طبقات قراء همان صحابه را شمرده اند که در عهد پیغمبر اکرم (ص) به تعلیم و تعلم آن اشتغال داشتند و جمعی از ایشان همه قرآن را جمعی از ایشان همه قرآن را جمع کرده بودند و از آن جمله زنی است بنام ام ورقه دختر عبدالله بن حارث. (اتقان ج1 ص 74)
مراد از جمع کردن قرآن که در بعضی از آثار به چهار تن از انصار و در بعضی به پنج و در بعضی به شش و در بعضی به بیشتر نسبت داده شده تعلم و حفظ همه قرآن می باشد نه تالیف و تربیت سور و آیات آن وگرنه هیچ موجبی برای دو فقره جمع و ترتیب مصحف که در عهد خلیفه اول و خلیفه سوم باشد نبود. و همچنین آنچه در برخی از روایات وارد شده که جای هر یک از سور و آیات قرآن مجید به دستور خود پیغمبر اکرم (ص) معین و مشخص بود مطلبی است که بقیه روایات عموما آن را تکذیب می کند. و چنانکه (طبقه بندی این فصل مطابق است با آنچه سیوطی در کتاب اتقان ذکر نموده و برای اطلاع به تاریخ حیات هر یک از رجالی که در این طبقات ذکر شده به کتب رجال و تراجم مراجعه شود.) بعضی از علماء گفته اند چند تن از این طبقه به تعلیم قرائت قرآن شهرت داشتند: عثمان و علی (ع) و ابی بن کعب و زیدبن ثابت و عبدالله بن مسعود و ابوموسی اشعری.
طبقه دوم شاگردان طبقه اول که عموما از تابعین می باشند و معروفینشان که در شهرهای مکه و مدینه و کوفه و بصره و شام حوزه های قرائت داشتند و به تعلیم قرآن می پرداختند و البته این پنج شهر جاهائی می باشد که مصاحف عثمانی در آنها بود: در مکه عبید بن عمیر و عطاء بن ابی ریاح و طاوس و مجاهد و عکرمه و ابن ابی ملیکه و غیر ایشان بود. و در مدینه ابن مسیب و عروه و سالم و عمر ابن عبدالعزیز و سلیمان بن یسار و عطاء بن یسار و معاذ قادری و عبدالله بن اعرج و ابن شهاب زهری و مسلم بن جند و زیدبن اسلم. و در کوفه علقمه و اسود و مسروق و عبیده و عمروبن شرحبیل و حارث قیس و ربیع بن خثیم و عمروبن میمون و ابوعبدالرحمن سلمی و زربن حبیش و عبیدبن فضله و سعید بن جبیر و نخعی و شعبی. و در بصره ابوعالیه و ابورجاء و نصربن عاصم و یحیی بن یعمر و حسن بصری و ابن سیرین و قتاده. و در شام مغیره بن ابی شهاب از اصحاب عثمان و خلیفة بن سعد از اصحاب ابودرداء صحابی.
طبقه سوم که تقریبا به نصف اول قرن دوم منطبق است جماعتی از مشاهیر ائمه قرائت که از طبقه دوم اخذ کرده اند: در مکه عبدالله بن کثیر (یکی از قراء سبعه) و حمید بن قیس اعرج و محمد بن ابی محیصن. و در مدینه ابوجعفر یزید بن قعقاع و شیبة بن نصاح و نافع بن نعیم (یکی از قراء سبعه). و در کوفه یحیی بن وثاب و عاصم بن ابی النجود (یکی از قراء سبعه) سلیمان اعمش و حمزه (یکی از قراء سبعه) و کسائی (یکی از قراء سبعه). و در بصره عبدالله بن ابی اسحق و عیسی بن عمر و ابوعمر و ابن علاء (یکی از قراء سبعه) و عاصم جحدری و یعقوب حضرمی. و در شام عبدالله بن عامر (یکی از قراء سبعه) و عطیه بن قیس کلابی و اسماعیل بن عبدالله بن مهاجر و یحیی بن حارث و شریح بن یزید حضرمی.
طبقه چهارم شاگردان و روات طبقه سوم می باشند مانند ابن عیاش و خلف.
طبقه پنجم طبقه اهل بحث و تالیف است و چنانکه گفته اند اول کسی (ریحانه ج 2 ص 141 در ترجمه حمزه زیات، اتقان ج1 ص 75) که در قرائت به تالیف پرداخت ابوعبید قاسم بن سلام است پس از آن احمد بن جبیر کوفی پس از آن اسماعیل بن اسحاق مالکی از اصحاب قالون راوی پس از آن ابوجعفر ابن جریر طبری پس از آن داجونی پس از آن مجاهد.
پس از اینان دامنه بحث و تحقیق وسیعتر شده امثال دانی و شاطبی کتب و رسائل بیشمار نظم و نثر نوشتند.
دانی؛ ابو عمرو عثمان بن سعید اندلسی از مشاهیر قراء، صاحب تالیفات زیاد است سال چهارصد و چهل و چهار درگذشته.
و شاطبی از معاریف قراء و حفاظ قرآن مجید صاحب قصیده شاطبیه در قرائت که به قول صاحب کشف الظنون هزار و صد و بیست بیت می باشد و سال پانصد و نود هجری در قاهره درگذشته.

منـابـع

کلیــد واژه هــا