فتح مبین

خداوند در نخستین آیه ی سوره فتح بشارت عظیمى به پیامبر (ص) داده شده است، بشارتى که طبق بعضى از روایات نزد پیامبر (ص) محبوبتر از تمام جهان بود، مى فرماید: «إنا فتحنا لک فتحا مبینا؛ به درستى که ما برایت فتحى نمایان کردیم.» و مراد از این "فتح" به طورى که قرائن کلام هم تایید مى کند، فتحى است که خدا در صلح حدیبیه نصیب رسول خدا (ص) فرمود.
توضیح اینکه تمامى پیشرفتهایى که در این سوره اشاره اى به آنها دارد، از روزى شروع شده که آن جناب از مدینه به سوى مکه بیرون رفت و سرانجام مسافرتش به صلح حدیبیه منتهى گردید، مانند منت نهادن بر رسول خدا (ص) و مؤمنین، و مدح مؤمنین، و خشنودیش از بیعت ایشان، و وعده جمیلى که به ایشان داده که در دنیا به غنیمت هاى دنیایى و در آخرت به بهشت مى رساند، و مذمت عربهاى متخلف که رسول خدا (ص) خواست آنان را به سوى جنگ حرکت دهد، ولى حاضر نشدند، و مذمت مشرکین در اینکه سد راه رسول خدا و همراهیان آن جناب از داخل شدن به مکه شدند، و مذمت منافقین و تصدیق خدا رؤیاى رسول گرامیش را، و همچنین اینکه مى فرماید: «او چیزهایى مى داند که شما نمى دانید، و در پس این حوادث فتحى نزدیک قرار دارد» همه اینها اگر صریح نباشد نزدیک به صریح است که مربوط به خروج آن جناب از مدینه به سوى مکه که منتهى به صلح حدیبیه شد مى باشد.
اما اینکه این صلح فتحى مبین است که خدا به پیغمبرش روزى کرده، دقت در لحن آیات مربوط به این داستان، سرش را روشن مى کند، چون بیرون شدن رسول خدا (ص) و مؤمنین به منظور حج خانه خدا، عملى بسیار خطرناک بود، آن قدر که امید برگشتن به مدینه عادتا محتمل نبود، و آیه «بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلى أهلیهم أبدا» به همین معنا اشاره مى کند، چون مسلمانان عده اى قلیل، یعنى هزار و چهار صد نفر بودند و با پاى خود به طرف قریش مى رفتند، قریشى که داغ جنگ بدر و احد و احزاب را از آنان در دل دارند، قریشى که داراى پیروانى بسیارند و نیز داراى شوکت و قوتند، و مسلمانان کجا مى توانند حریف لشکر نیرومند مشرکین، آن هم در داخل شهر آنان باشند؟
ولیکن خداى سبحان مساله را به نفع رسول خدا (ص) و مؤمنین و به ضرر مشرکین تغییر داد، به طورى که مشرکین به این مقدار راضى شدند که براى مدت ده سال صلح کنند، با اینکه مؤمنین چنین امیدى از آنان نداشتند، ولى سرانجام چنین شد، و صلح کردند که مدت ده سال جنگ نداشته باشند، و هر یک از قریش به طرف مسلمین رفت، و یا از طرف مسلمین به طرف قریش رفت، آزارش ندهند، و در امانش بدانند. و نیز رسول خدا (ص) آن سال را به مدینه برگردد، و سال بعد به مکه وارد شود، و مردم مکه، شهر را براى سه روز براى ایشان خالى کنند.
این سرنوشت روشنترین فتح و پیروزى است که خدا نصیب پیامبرش کرد و مؤثرترین عامل براى فتح مکه در سال هشتم هجرى شد، چون جمع کثیرى از مشرکین در این دو سال بین "صلح و فتح مکه" اسلام آوردند، علاوه بر این، سال بعد از صلح، یعنى سال هفتم هجرى، خیبر و قراى اطرافش را هم فتح کردند، و مسلمانان شوکتى بیشتر یافتند، و دامنه اسلام وسعتى روشن یافت، و نفرات مسلمین بیشتر شد، و آوازه شان منتشر شد، و بلاد زیادى را اشغال کردند. آن گاه در سال هشتم رسول خدا (ص) براى فتح مکه حرکت کرد، در حالى که به جاى هزار و چهار صد نفر در صلح حدیبیه، ده و یا دوازده هزار نفر لشکر داشت.
بعضى از مفسرین درباره ی "فتح" گفته اند: مراد از آن، فتح مکه است، و معناى "إنا فتحنا لک" این است که ما برایت مقدر کرده ایم که مکه را بعدها فتح کنى. اما این تفسیر با قرائن آیه نمى سازد.
بعضى دیگر گفته اند: مراد از این فتح، فتح خیبر است، و معنایش (بنا بر اینکه سوره در هنگام مراجعت رسول خدا (ص) از صلح حدیبیه به مدینه نازل شده باشد) این است که ما برایت مقدر کرده ایم که خیبر را فتح کنى. این تفسیر نیز همانند تفسیر قبلى است. بعضى دیگر گفته اند: مراد از "فتح" فتح معنوى است، که عبارت است از پیروزى بر دشمنان از نظر مستدل بودن منطق، و از نظر معجزات درخشان و آشکارى که کلمه حق به وسیله آنها بر باطل غلبه کرد، و اسلام به وسیله آنها بر کفر غلبه یافت. این وجه هم هر چند در جاى خود حرف بى اشکالى است، لیکن با سیاق آیات درست در نمى آید.