تحلیلی نو از تاریخ پیامبر اسلام در مدینه

تفاوت دو محیط
شرایط زندگی در مدینه کاملا با مکه متفاوت بود، و این تفاوتها و دوگانگی را می توان با این کیفیت بیان کرد:
1 ـ پیامبر در مکه با مشرکان رو در رو بود، و روی سخن او با کسانی بود که از پرستش خدا روی برتافته و بتان را می پرستیدند و بر پرستش آنها اصرار می ورزیدند، از این جهت غالبا آیات مربوط به الهیات و معارف در مکه نازل شده است، در حالی که اطراف او را در مدینه جوانان مسلمان پرشور انصار گرفته، و سایه به سایه ی او حرکت می کردند و منتظر دستورها و وظایف الهی بودند، از این جهت غالب آیات مربوط به دستورات حیات بخش در مدینه فرود آمده است.
2 ـ در مکه گروه انگشت شماری به وی گرویده، و افراد مؤمن، پیوسته تحت فشار مشرکان بودند، و گاهی درجه ی فشار به اندازه ای بود که آنان را به ترک دیار مجبور می نمود، و زندگی در «حبشه» را بر زندگی در میان اقوام خویش ترجیح می دادند، در چنین محیط پر از اختناق و فشار، با کمی یار و یاور، سخن از دفاع و قتال و جهاد، مفهومی نداشت، در حالی که شرایط در مدینه، درست برعکس بود، پس از ورود به مدینه، مردم شهر و حومه ی آن، گروه گروه به اسلام گرویده و موج فزاینده ای از اسلام، سرزمینهای اطراف مدینه را فراگرفت، و به پیامبر قدرت بخشید که از دفاع و جهاد سخن بگوید، از این جهت تمام آیات مربوط به «جهاد» در مدینه فرود آمده است.
3 ـ اکثریت مردم عربستان را گروه بت پرست تشکیل می داد، ولی در عین حال اقلیت قابل ملاحظه ای از اهل کتاب در مدینه و حومه ی آن می زیستند، مرکز یهودان در شبه جزیره، «مدینه» و «خیبر» متمرکز بودند و به خاطر آشنایی این دو گروه با کتابهای آسمانی، میان آنان و پیامبر مناظرات گسترده ای رخ داد که قسمت مهم وقت پیامبر گرامی (ص) را گرفت و در این مورد آیاتی نیز فرود آمده است.
4 ـ نفاق و دورویی از خصایص محیطی است که قدرتی بر آن سایه افکند، و گروه مخالف به خاطر ترس از آن، به ظاهر ابراز ایمان و همکاری نمایند، ولی در آنجا جریان کاملا معکوس بود، و مسلمانان اقلیت و مشرکان اکثریت را تشکیل می دادند در حالی که در مدینه، قدرت، قدرت اسلام بود، و افراد مخالف کاملا در اقلیت بودند، و این گروه در لجن بت پرستی فرو رفته، ولی به عللی تظاهر به اسلام می کردند، از این جهت بخش مهمی از زندگی ده ساله ی پیامبر (ص) را در مدینه، حادثه آفرینهای منافقان تشکیل می دهد، و اگر مجموع آیات مربوط به منافقان را در یک جا گرد آوریم شاید از دو جزء قرآن تجاوز کند.
5 ـ دعوت سران قبایل و شخصیتهای جهان و پادشاهان از لوازم تشکیل دولت اسلامی در مدینه است. از این جهت پیامبر (ص) در مدینه نامه هایی به اطراف و اکناف جهان فرستاد، و سران و شخصیتها را به آیین توحید دعوت نمود، و در هر زمان تحت شرایطی با سران قبایل قراردادهایی امضا کرد و حضور خود را در شبه جزیره بلکه در سطح جهان اعلام نمود، در حالی که شرایط در مکه، اجازه ی چنین تحرکات و تلاشهایی را برای او نمی داد.
به خاطر شرایط مختلف و گوناگونی که بر این دو محیط حکومت می کرد، گروهی بر آن شدند که آیات مکی و مدنی را از طریق آهنگ مضمون آیه دقت نمایند و از شیوه ی تطابق مضمون با یکی از دو محیط، مکی و مدنی بودن آن را تعیین کنند از این جهت، آیات مربوط به مبارزه با شرک و بت پرستی مکی خواهد بود و آیات مربوط به جهاد و قتال و دفاع از سرزمین اسلامی، و آیات بیانگر وظایف و احکام عملی، مدنی می باشد و اگر این شیوه صد در صد یک مقیاس کلی و ضابطه ی عمومی نباشد می تواند در غالب موارد راهگشا باشد.