درجات عبادت و توجه به معاد

همان گونه که عبادت مراتب دارد، توجه به معاد هم درجاتی دارد. احادیثی از امامان معصوم (ع) رسیده که فرموده اند: «عبادت کنندگان سه گروهند؛ عده ای را ترس از جهنم و گروهی را شوق به بهشت و برخی را هم محبت خدا، به عبادت سوق می دهد.» البته این مراتب در طول یکدیگر است، نه در عرض هم؛ کسی که به خاطر ترس از جهنم عبادت می کند، شوق به بهشت هم دارد منتها خوف از جهنم، شوق به بهشت را تحت الشعاع قرار داده است. و آن که شوق به بهشت دارد، ترس از جهنم هم دارد گرچه تحت الشعاع شوق به بهشت قرار گرفته است.
البته گرچه ممکن است اثبات طولی بودن خوف و رجاء آسان به نظر نرسد، لیکن هر یک از این دو مرحله نسبت به مرحله سوم که لقاء الله باشد حتما طولی است و کسی که به مرتبه ی عبادت محبان و پرستش احرار رسیده است، یقینا خوف و رجاء و هراس و طمع ممدوح را خواهد داشت. کسی که به خاطر محبت حق عبادت می کند، ترس از جهنم و شوق به جنت نیز دارد، لیکن شوق و خوف او تعدیل شده و عقل او سایه افکن بر آنهاست؛ وی خوف و رجا را به عنوان مرحله متوسط دارد و چون نفس مطمئنه دارد منتظر لقاء الله است.
در سیره ی رسول اکرم (ص) همه ی این مراحل وجود دارد، گرچه بعضی از آنها تحت الشعاع مرتبه ی برتر قرار گرفته و به طور مستقل ظهوری ندارد. از این رو در روایات و دعاهایی که از آن حضرت نقل شده، گاهی ترس از جهنم، گاه شوق به بهشت و زمانی لقاء الله مطرح است. قرآن کریم هم هر سه موضوع را از آن حضرت نقل کرده است: «قل أغیر الله أتخذ ولیا فاطر السموات والأرض وهو یطعم ولا یطعم قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم ولا تکونن من المشرکین* قل إنی أخاف إن عصیت ربی عذاب یوم عظیم؛ بگو: آیا غیر خدا را که آفریدگار آسمان ها و زمین است سرپرست خود گیرم، در حالى اوست که مى خوراند و خورانده نمى شود؟ بگو: دستور یافته ام نخستین کسى باشم که تسلیم شده و [گفته است که] هرگز از مشرکان مباش. بگو: من اگر پروردگارم را نافرمانى کنم، از عذاب روزى بزرگ بیم دارم.» (انعام/ 14- 15)
در قسمت اول این آیه که به مرحله ی عالیه ی عبودیت اشاره شده است، خداوند به عنوان ولی و فاطر نظام آفرینش معرفی شده و از این رو شایسته معبود شدن می باشد و صاحب چنین عبودیتی است که می گوید: «وجدتک أهلا للعبادة» مرحله شوق به نعمت با این عبارت که "خداوند منعم و مطعم است" که کنایه از هرگونه انعام الهی است یاد شده و خوف از عذاب با این تعبیر که "اگر گناه کنم از عذاب روز بزرگ هراسناکم" بیان شده است.
همان طور که پرستش مبدأ، مراحل مزبور را دارد توجه به معاد هم این مراحل را داراست. برخی بر اساس هراس از دوزخ و مواقف قیامت و عده ای برای بهره وری از نعمتهای بهشت و گروهی هم به خاطر لقاءالله، که در حقیقت همان رجوع به مبدأ است، به یاد معادند. در قرآن کریم هر سه مرحله، یعنی هم ترس از جهنم و هم شوق به بهشت و هم لقاءالله و رضوان حق مطرح است: «و فی الاخرة عذاب شدید و مغفرة من الله و رضوان؛ و در آخرت [دنیاپرستان را] عذابى سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودى است.» (حدید/ 20)
کسانی که به رسول خدا (ص) اقتدا می کنند درجاتی دارند؛ گروهی در هراس از دوزخ، گروهی در شوق به بهشت و برخی هم که اوحدی از انسانها هستند در رسیدن به لقاء الله به آن حضرت اقتدا می کنند. چنین گروهی می گویند: «هبنی ـ یا إلهی ـ صبرت علی حر نارک فکیف أصبرعن النظر إلی کرامتک.» عذاب فراق همانند لذت وصال، قابل قیاس با عذاب جهنم و یا لذت بهشت نیست.
انسان کامل برای لقای حق او را عبادت می کند. چنین سالکی در حقیقت عبدالله است نه صرف عبدالرزاق یا عبدالقابض و عبدالباسط، یا عبدالرحیم و یا عبدالرؤف و مانند آن. گرچه او همه ی این اسمای حسنای الهی را دارد اما چون مظهر اسم اعظم است عبدالله است. هم در مبدأ به مقام «ثم دنا فتدلی؛ سپس نزدیک آمد و نزدیک تر شد.» (نجم/ 8) نایل شده است و هم در معاد به لقاء الله نظر دارد: «و أن إلی ربک المنتهی؛ و این که پایان [کار] به سوى پروردگار توست.» (نجم/ 42)