عبادت و تهجد

خداوند سبحان، رسول گرامی (ص) را به شب زنده داری امر فرمود تا از این طریق به مقام محمود باریابد: «ومن الیل فتهجد به نافلة لک عسی أن یبعثک ربک مقاما محمودا؛ و پاسى از شب را زنده بدار که نافله اى مخصوص تو است، باشد که پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند.» (إسراء/ 79) کلمه "تهجد" از ماده "هجود" است که در اصل به معناى خواب است، و تهجد به طورى که بسیارى از اهل لغت گفته اند به معناى بیدارى بعد از خواب است. و معناى آیه چنین است که قسمتى از شب را پس از خوابیدنت بیدار باش و به قرآن (یعنى نماز) مشغول شو، نمازى که زیادى بر مقدار واجب تو است.
در اینجا محمود بودن مقام آن جناب را مطلق آورده و هیچ قیدى به آن نزده است، و این خود مى فهماند که مقام مذکور مقامى است که هر کس آن را مى پسندد، و معلوم است که همه وقتى مقامى را حمد مى کنند که از آن خوششان بیاید، و همه کس از آن منتفع گردد، و به همین جهت آن را تفسیر کرده اند به مقامى که همه خلائق آن را حمد مى کنند، و آن مقام شفاعت کبراى رسول خدا (ص) است که روز قیامت در آن مقام قرار مى گیرد، و روایات وارده در تفسیر این آیه از طرق شیعه و سنى همه متفقند بر این معنا. از آن پس، آن حضرت بدان حد در اقامه این عبادت به خود زحمت می داد که خداوند فرمود: «ما أنزلنا علیک القران لتشقی؛ قرآن نیامده تا خود را به زحمت بیندازی.» (طه/ 2)
در کیفیت نماز شب رسول اکرم (ص) آمده است که وی آب وضو و مسواک خود را از قبل مهیا می فرمود و مانند یک رزمنده سنگر نشین خواب ممتد و طولانی نداشت و همواره پاسدار حرم دل بود تا مبادا غفلت در آن راه پیدا کند. آن حضرت پس از خوابی کوتاه بیدار می شد، چهار رکعت نماز می خواند و سپس قدری می خوابید و دوباره برمی خاست و به همین ترتیب عمل می کرد. ایشان هر بار که بیدار می شدند به آسمانها نگاه کرده، این آیات را تلاوت می کردند: «إن فی خلق السموات و الأرض و اختلاف اللیل و النهار لایات لأولی الألباب* الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الأرض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار؛ آنان که خدا را ایستاده و نشسته و خوابیده یاد مى کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین مى اندیشند که پروردگارا! این [جهان] را بیهوده نیافریده اى، پاکى براى توست، پس ما را از عذاب آتش نگاه دار. پروردگارا! به یقین هر که را تو به آتش وارد کنى خوارش کرده اى، و ستمگران را هیچ یاورى نخواهد بود.» (آل عمران/ 190- 191)
اینگونه آیات هم انسان را به تفکر در نظام آفرینش تشویق کرده، ضمن بیان برخی اوصاف فرزانگان، دیگران را هم به فرزانه شدن ترغیب می کند و هم هدفداری نظام خلقت را گوشزد می کند و هم روش نیایش مسبحانه در پیشگاه خداوند را برای امن از عذاب دوزخ به سالکان می آموزد. غرض آن که شب زنده دار واقعی کسی است که عبادت عملی او با عبادت فکری وی هماهنگ باشد، از این رو پیامبر گرامی (ص) که بر اساس آیه سوره إسراء، شب زنده دار بود، بر اساس آیات سوره آل عمران، تفکر در معارف را با شب زنده داری توأم می کرد.