تذکرة الشعراء

کتاب تذکرة الشعراء، معروف به «تذکره دولتشاه» کتابی تاریخی و ادبی، در شرح احوال شاعران به فارسی، مشتمل بر دیباچه ای به نظم و نثر در منقبت خلفا و ذکر خیر "سلطان حسین بایقرا" شرح حال مؤلف و مقدمه ای در زندگی نامه ده نفر از شعرای عرب زبان!

نویسنده کتاب:
نویسنده این کتاب "دولتشاه بن علاءالدین سمرقندی" است که این کتاب را به "امیر علیشیر نوائی" تألیف کرده است. دولتشاه، از امیرزادگان و رجال قرن نهم بود، پدرش "امیر علاءالدین اسفراینی" از ندیمان شاهرخ تیموری بود. دولتشاه که از نزدیکان سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوائی بود، بر خلاف سنت خانوادگی اش از امارت دست برداشت و به کسب فضایل پرداخت و در پنجاه سالگی تألیف این کتاب را شروع کرد. انگیزه اش از تألیف کتاب، نبودن کتابی در این موضوع بود.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
در این کتاب، اطلاعات مورد نیاز از دیوان شعرا و کتاب های تاریخی گردآوری شده و شنیده های خود شاعر نیز به آن اضافه شده است. تاریخ و زندگی نامه حدودا 150 شاعر نامدار از ظهور اسلام تا زمان زندگی از شعرای متقدم و متوسط ایران دولتشاه در آن آمده است. بعد از مقدمه ای در ذکر ده تن از شاعران عرب زبان، شعرای پارسی گو، به هفت طبقه تقسیم شده اند که آخرین طبقه به شعرای هم زمان دولتشاه اختصاص دارد و در خاتمه ذکر احوال و شرح زندگی و مکارم چند تن از بزرگان آن زمان که زنده بودند (از جمله جامی و امیر علیشیر نوائی) آمده و کتاب با شعری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر تمام شده است!

اهمیت کتاب:
این کتاب به جهت اهمیت آن، مرجع بسیاری از تذکره نویسان بوده است و به جهت در بر داشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف، اثری ارزنده است و از این رو بارها در ایران و هندوستان چاپ شده است (ظاهرا بعد از "لباب الالباب" در نوع خود قدیم ترین تذکره ای است که به زبان فارسی در دسترس است).

نکته انتقادی:
قابل ذکر است که در زندگینامه شاعران در این کتاب، در چند مورد، مطالب دور از واقع آمده که نشان می دهد نویسنده در تحقیق و پژوهش خود، ضعف داشته و سطحی نگری کرده، البته تنزل ادبی آن زمان هم، مؤثر بوده است. در واقع، باید گفت که "دولتشاه" در تنظیم و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن، توجه کرده و به جنبه تحقیقی آن دقت نداشته است.

چاپ و نشر:
کتاب برای اولین بار در سال 1305 هـ ق در بمبئی و بعد در سال 1318 به تصحیح "ادوارد براون" در "لندن" در سال 1924 م در لاهور و دو چاپ در تهران و الله آباد، منتشر شد. در قرن دهم به ترکی ترجمه و تلخیص شد که یک ترجمه ترکی آن با عنوان "سفینة الشعراء" در استانبول چاپ شد. طبقات (1-3) این کتاب به انگلیسی (طبع بمبئی) سال 1909 میلادی و خلاصه کتاب نیز به انگلیسی (طبع وین) سال 1818 میلادی ترجمه شده است.