وضعیت آثار علمی و ادبی در دوران ساسانی

در دوره ساسانی آثار دینی و ادبی و علمی و تاریخی از تالیفات و ترجمه بسیار بوده، نیز از اخباری که راجع به شعرا و آواز خوانهای درباری به ما رسیده است استنباط می شود که کلام منظوم شعر وجود داشته است. با وجود این از فحوای تاریخ می توان فهمید که آثار ادبی در ادوار قدیم دامنه بسیار وسیع نداشته بلکه تا حدی مخصوص درباریان و روحانیان بوده است، و چون در اواخر دوره ساسانی اخلاق و زندگانی این دو طبقه یعنی درباریان و روحانیان با وفور فتنه و فساد دربار و ظهور مذاهب گوناگون در دین فاسد شده بود، لهذا می توان گفت اوضاع ادبی ایران نیز در هنگام ظهور اسلام درخشان نبوده و بواسطه فساد این دو طبقه، ادبیات نیز رو به سوی انحطاط می رفته است".
محققان اتفاق نظر دارند حتی تکثیر نسخ اوستا ممنوع و محدود بود. ظاهرا وقتی اسکندر به ایران حمله کرد از اوستا دو نسخه بیشتر وجود نداشته است که یکی در استخر بوده و بوسیله اسکندر سوزانیده شده است. نظر به اینکه درس و مدرسه و سواد و معلومات در آیین موبدی منحصر به درباریان و روحانیان بود و سایر طبقات و اصناف ممنوع بودند، طبعا علم و کتاب رشد نمی کرد، زیرا معمولا دانشمندان از طبقات محروم برمی خیزند نه از طبقات مرفه. موزه گرزاده ها و کوزه گرزاده ها هستند که بوعلی سینا و ابوریحان بیرونی و ابونصر فارابی و محمدبن زکریای رازی می شوند نه اعیان زادگان و اشراف زادگان. و به علاوه همانطور که مرحوم دکتر شفق یادآور شده است این دو طبقه هم در عهد ساسانی هر یک به گونه ای فاسد شده بودند و از طبقه فاسد انتظار آثار علمی و فرهنگی نمی رود.
بدون شک در ایران ساسانی آثار علمی و ادبی کمابیش بوده است، بسیاری از آنها در دوره اسلامی به عربی ترجمه شد و باقی ماند، و بدون شک بسیاری از آن آثار علمی و ادبی از بین رفته است ولی نه بعلت کتابسوزی یا حادثه ای از این قبیل بلکه به این علت طبیعی و عادی که هرگاه تحولی در فکر و اندیشه مردم پدید آید و فرهنگی به فرهنگ دیگر هجوم آورد و افکار و اذهان را متوجه خود سازد، به نحو افراط و زیانبار فرهنگ کهن مورد بی مهری و بی توجهی واقع میگردد و آثار علمی و ادبی متعلق به آن فرهنگ در اثر بی توجهی و بی علاقگی مردم تدریجا از بین می رود. نمونه این را امروز در هجوم فرهنگ غربی به فرهنگ اسلامی می بینیم. فرهنگ غربی در میان مردم ایران "مد" شده و فرهنگ اسلامی از "مد" افتاده است، و به همین دلیل در حفظ و نگهداری آنها اهتمام نمی شود نسخه های باارزشی در علوم طبیعی، ریاضی، ادبی، فلسفی، دینی در کتابخانه های خصوصی تا چند سال پیش موجود بوده و اکنون معلوم نیست چه شده و کجا است؟ قاعدتا در دکان بقالی مورد استفاده قرار گرفته و یا به تاراج باد سپرده شده است.
مطابق نقل استاد جلال الدین همائی نسخه های نفیسی از کتب خطی که مرحوم مجلسی به حکم امکاناتی که در زمان خود داشت از اطراف و اکناف جهان اسلامی در کتابخانه شخصی خود گرد آورده بود در چند سال پیش با ترازو و کش و من به مردم فروخته شد. علی القاعده هنگام فتح ایران کتابهائی که بعضی از آنها نفیس بوده در کتابخانه های خصوصی افراد وجود داشته است و شاید تا دو سه قرن بعد از فتح ایران هم نگهداری می شده است، ولی بعد از فتح ایران و اسلام ایرانیان و رواج خط عربی و فراموش شدن خط پهلوی که آن کتابها به آن خط بوده است، آن کتابها برای اکثریت قریب به اتفاق مردم بلااستفاده بوده و تدریجا از بین رفته است. اما اینکه کتابخانه یا کتابخانه هائی بوده و تاسیسات علمی وجود داشته است و اعراب فاتح هنگام فتح ایران آنها را به عمد از بین برده باشند افسانه ای بیش نیست.