اقسام سیاست در نزد اخوان الصفا

در نزد اخوان الصفا سیاست عبارت است از تدبیر و اصلاح و این مفهوم عام، هم شامل امور دنیایى و هم شامل امور روحانى است. این سیاست، سیاست كامل است و سیاست ناقص، سیاسى است كه تنها تدبیر كننده امر معاش است. و اما در هر دو سیاست، كسانى استحقاق تدبیر این امر را دارا هستند كه از استعداد فطرى برخودار باشند. بنیان فلسفه سیاسى اخوان الصفا بر اساس استحقاق فطرى براى ریاست و نشات سیاست و ریاست از نفس غضبى و نیز برترى نفس ناطقه بر نفس غضبى، بیان ضرورت سیاست و ریاست عامه انبیا و جانشینان آنها بر امور دنیایى و اخروى مردم استوار است؛ زیرا استعداد فطرى آنان در اعلى مراتب، افضل بر سایر افراد بشرى است و نیز تاكیدى است بر عدم حقانیت خلافت عباسیان و بنى امیه كه به دلیل غصب خلافت، فساد سیاسى در آن دوره به وجود آمده است. اساسا بر اساس بینش اخوان، گوناگونى استحقاق فطرى افراد براى ریاست و سیاست، عامل تنازع بین افراد بشرى و اجتماعات سیاسى است. بر اساس بینش اخوان الصفا، در سطح پایین تر از ریاست انبیا و جانشینان آنان، حكومت ملوك و سلاطین نیز براساس استعداد فطرى آنان است؛ چون آنها از استعداد ریاست جسمانى برخوردار هستند؛ اما چون سیاست آنها ناقص است، آشفتگى در اجتماع سیاسى پایدار خواهد بود و لذا آرمان اخوان الصفا مدینه كریمه است كه دو سیاست جسمانى و روحانى تدبیر امور آن را به عهده دارد و در مقابل آن، مدینه جائره و شریره قرار دارد كه تنها تدبیر امور جسمانى است.

طبقه بندى علوم
در طبقه بندى علوم از دیدگاه اخوان الصفا گفته شد كه آنان، علوم را به سه دسته علوم ریاضیه، علوم شرعى و علوم فلسفى تقسیم مى كنند. گستره علوم ریاضیه، به تعبیر اخوان، علم الآداب است كه كه براى طلب معاش و مصلحت امر دنیا به كار گرفته شده و شامل علومى نظیرحرف و صنایع و بیع و شراء مى شود. علوم شرعى، به نفسانیات مردم مربوط شده و علوم فلسفى، خود به چهار نوع ریاضیات، منطقیات،طبیعیات و الهیات تقسیم مى شود. الهیات نیز به پنج دسته تقسیم مى شود و علم سیاست؛ از زیر مجموعه هاى علوم الهى است كه در رسائل اخوان الصفا، انواع سیاست و ویژگی هاى هر كدام ذكر شده است. این تقسیم بندى از سیاست، از ویژگی هاى اخوان الصفاست كه به صورتى منظم در رسائل آنان تبیین و تفصیل داده شده است. تقسیم بندى اخوان الصفا از انواع سیاست ها، یا به اعتبار نوع تدابیر و چگونگى روابط انسانها با یكدیگر و یا در ارتباط با خود فرد است. غایت آنها براى انواع سیاست، چگونگى تدابیر از طرف ارباب سیاست براى زیر دستان است. این تدابیر نهایتا از دو حالت تدبیر همراه با حكمت الهى و یا غیر الهى، خارج نیست.
با توجه به تقسیم بندى كلى سیاست به دو دسته جسمانى و روحانى، اخوان الصفا، سیاست را به پنج نوع جزیى تر تقسیم نموده اند: «علم السیاسه و هى خمسه انواع: اولها السیاسه النبویه و الثانى السیاسه الملوكیه و الثالث السیاسه العامیه و الرابع السیاسه الخاصیه و الخامس السیاسه الذاتیه.»
علم سیاست پنج نوع است:
اول- سیاست نبوى (كشوردارى پیامبران)
دوم- سیاست ملوكى (كشوردارى شهریاران)
سوم- سیاست عامه (كشوردارى توده)
چهارم- سیاست خاصه (خانواده دارى)
پنجم سیاست ذاتى (خودشناسى). ویژگیهاى هركدام از انواع سیاست را اخوان الصفا با تفصیل بیشتر توضیح داده اند.

تفاوت سیاست و تقسیم آن در نزد اخوان و سیاست جدید
طبقه بندى اخوان از علم سیاست و تقسیم آن به علوم و دانش هاى مختلف، نشانه گستردگى این علم به دلیل تنوع و كثرت نیازمندى هاى انسان است و در واقع، به علم سیاست به عنوان علمى جامع نگریسته شده كه داراى شقوق و شاخه هاى متعددى است؛ چه در بعد جامعه شناختى و چه در بعد روان شناختى و فلسفى و فكرى و به همین دلیل است كه امروزه علم سیاست، به شقوق و رشته هاى گوناگون تقسیم شده است. مرحوم عنایت در مورد طبقه بندى اخوان الصفا از علم سیاست، اینگونه سخن گفته است: «نكته مهمى كه از این طبقه بندى بر مى آید، این است كه به نظر اخوان، دانش سیاسى، دانش یگانه نیست كه همه قواعد مربوط به سیاست فردى و اجتماعى انسان را در همه احوال در برگیرد؛ بلكه چون زندگى انسان داراى وجوه گوناگون و متعدد است، دانش سیاسى نیز باید رشته هاى گوناگون داشته باشد تا بتواند براى مسائل هر وجه از زندگى انسان، چاره هایى جداگانه مناسب با آن بیابد. تا جایى كه نگارنده آگاه است، این طبقه بندى را هیچ یك از دیگر متفكران مسلمان به كار نبرده است.»
در بینش اخوان الصفا این تكثر در تقسیم بندى سیاسى، نشانه بینش تكثر گرایانه اخوان در عرصه اجتماعى و دینى و مذهبى است. علت بینش تكثر گرایانه آنان را در امر مذهب و اعتقادات كه گویاى نوعى تساهل مذهبى است باید در دیدگاه آنان در مورد دین و عقل و فلسفه جست و جو كرد. در اندیشه آنان، نبى، تجسم عقل كلى است و دستورات شریعت منطبق با احكام عقل است و از طریق فلسفه، به شریعت و احكام آن مى توان پى برد. و هر فردى به عنوان یكى از نفوس جزئى، میزانى از عقل را كه مرتبط با عقل كلى است، داراست. در مورد بینش تكثر گراى اجتماعى آنان، ذكر این نكته لازم است كه آنان، به دنبال وحدت جامعه و نجات از فساد سیاسى آن بودند. با توجه به فرهنگ و آموزش هاى آنان، مى توان به نوعى تكثر اجتماعى در اندیشه آنان توجه نمود. البته این مفهوم با توجه به تفاوت بینش فلسفى جدید و قدیم با آنچه كه امروزه به نام پلورالیزم در امر سیاست و اجتماع مرسوم است، شاید قابل تطبیق نباشد؛ ولى اساسا در اندیشه هاى دینى و به ویژه فلاسفه دوره قرن سوم و چهارم هجرى قمرى، تاكید بر عدل سیاسى حاكمان و ضرورت عمل به عدالت، نوعى تكثر است. به عبارتى دیگر، اجراى عدالت و تاكید بر آن، در فلسفه سیاسى دینى، خواست جمعى است كه نهایت آن تحقق خیر عمومى و مصلحت جمع است و لازمه تحقق عدالت، برنامه هاى جمعى مناست براى رسیدن به عدالت است. عدالت را غایت قصوى فرض كردن،ابزارها و لوازم و تاكتیك هاى سیاسى و اجتماعى ویژه اى را مى طلبد كه از لوازم ضرورى آن، توجه به خیر عمومى و مصلحت جمعى است. در تعبیرى از اخوان، خیر عمومى، سعادت نهایى است و آن سعادت رسیدن به عدالت است. تكثر در بینش فلاسفه كلاسیك اسلامى به این معنا، امرى پذیرفته شده و مقبول است؛ یعنى تكثر را در درون ساخت عدالت دیدن و از طریق آن به منفعت معنوى و مادى جمع رسیدن. بدیهى است كه براى این آرمان، نهادها و ساختهاى سیاسى و اجتماعى لازم را باید ایجاد كرد. دولت عادله از نهادهاى لازم براى نیل به آن تكثر است و آرمان اخوان، دولت اهل الخیر (دولت نیكان)، تحقق بخش آن عدالت است.

سیاست اخوان و پلورالیسم جدید
مرحوم دكتر عنایت بدون توجه به تفاوت بینش فلسفى عرصه جدید و قدیم فلسفه سیاسى، تقسیم بندى اخوان از سیاست را به پنج قسم متمایز با مكتب اصالت چندگانگى ( Pluralism) انطباق داده است. او مى گوید: «در دانش سیاسى امروز، این نظریه اخوان تقسیمات آنان از علم سیاست مكتب اصالت چندگانگى (Pluralism) نام دارد و مقصود آن، روا بودن مشربهاى گوناگون سیاسى در داخل جامعه به شرط رعایت یك سلسه اصول مورد اتفاق و اجماع عامه مردم است.» همانگونه كه ذكر شد، در تطبیق این بینش بر بینش جدید به تفاوت ماهوى و مبانى فكرى اندیشه ها و فلسفه هاى سیاسى باید توجه داشت؛ ولى تلاش جمعى براى نهاد سازى و ایجاد ساختار لازم براى تحقق آرمان اجتماعى، امرى بدیهى است و هر چیزى كه به اجراى عدالت به عنوان خواست نهایى جمعى كمك نماید، مقبول و پذیرفته است. لازمه این امر، بهره گیرى از تجارب جمعى گروهها و افراد و جوامع و تمدنهاى مختلف است و این مفهومى است از تكثر كه در بینش اندیشمندان كلاسیك و از جمله در بینش اخوان، به این معنا تاكید شده است.