کتاب شهر خدا اگوستین

اگوستین

کتاب شهر خدا (Cité de Dieu) اگوستین مهمترین اثری است که از ابتدای پیدایش مسیحیت تا ششم میلادی درباره ی اختلاف نظری و سیاسی مسیحیان و مردمی که هنوز به اعتقادات باستانی خود وفادار مانده اند به رشته ی تحریر درآمده است. از این لحاظ، این کتاب سندی است بسیار معتبر که فهم مرحله ای از گذرگاه بسیار مهم تاریخ جهان را ممکن می سازد. می توان آن را نوعی دائرة المعارف تحلیلی و استدلالی نیز دانست که افکار و عقاید مختلف دینی و فلسفی را که هنوز در اوایل قرن پنجم میلادی به نحو حاد، میان رومیان وجود داشته مطرح ساخته است. در عین حال، مؤلف دائما کوشش دارد که از طریق استدلالهای خود از هر نوع تفرقه و اختلاف میان مسیحیان ممانعت کند و آنها را به وحدت نظر دعوت نماید. از این لحاظ، کتاب کاملا جنبه کاربردی دارد و مؤلف، قلم خود را کاملا با تعهد به دست گرفته است و نظر راهنمایی دارد. با توجه به اهمیت فوق العاده ی این کتاب، در اینجا لازم به نظر می رسد که با تفصیل بیشتری بدان پرداخته شود.

زمانۀ تالیف کتاب
آنچه در اوایل قرن پنجم، رومیان را بر علیه مسیحیان برمی انگیخت، یک جریان بسیار مشخص بوده است. در سال 410 میلادی اقوام ژرمن یعنی «گوتها» (Goths) به فرماندهی آرالیک (Alaric) روم را به محاصره در می آورند و بعد از ورود به شهر، تا مدت سه روز به غارت و چپاول مردم می پردازند. این جریان که به ابهت و شأن امپراطوری کهنسال روم لطمه وارد می آورد، موجب می شود که گروهی از رومیان، این شکست را که نشانی مسلم از ضعف امپراطوری بود، نتیجه ی ترک اعتقادات قبلی خود بدانند و نسبت به مسیحیت بدبین شوند و بر علیه مسیحیان عکس العمل شدید نشان داده، با آنها رفتار خصمانه ای داشته باشند. اگوستینوس، ابتدا به نحو شفاهی در موعظه های خود به رد اتهامات آنها می پردازد و افکار رایج شاعر معروف ویرژیل را که امپراطوری روم را ازلی و ابدی می دانسته است باطل و دروغین اعلام می کند، آن هم به یک دلیل مبرهن و اجتناب ناپذیر که کلا باید تمام امور خاکی این جهانی را گذرا و پایان پذیر دانست. شهر خدا، همچون مدینه ی فاضله ای است که در مقابل شهر خاکی و مدینه این جهانی و ضاله قرار دارد.

نحوۀ انتشار کتاب
اگوستینوس به مدت سیزده الی چهارده سال، مشغول نوشتن کتاب خود بوده است ولی برای انتشار مطالب آن، منتظر اتمام آن نمی مانده و به ترتیب، نوشته های خود را در اختیار مردم می گذاشته است و از آنها در جهت تبلیغ بر له اعتقادات مسیحی استفاده می کرده است. او در سال 413 میلادی، دفتر اول کتاب خود را منتشر می کند که بلافاصله مورد پسند عامه ی مردم قرار می گیرد ولی از آنجا که می شنود مخالفین، نوشته هایی بر علیه او در دست تهیه دارند، در سالهای 414 و 415 میلادی، دفترهای چهارم و پنجم و سال بعد، دفترهای شش تا یازدهم را منتشر می سازد و به سال 417 تا 425 میلادی، دفترهای یازدهم تا هجدهم و بالاخره دفاتر آخر را به سال 425 و 426 منتشر و در اختیار مردم قرار می دهد.

تصویر انسانها و شهرها دوگانه در کتاب شهر خدا

با اینکه اگوستینوس اسم کتاب را همان شهر خدا گذاشته ولی مجموعه مطالب مربوط به دو شهر و یا بهتر است بگوییم به دو جامعه می باشد که یکی با توجه به احکام دین و جهان آخرت شکل گرفته است و دیگری با توجه به دنیای خاکی. اگوستینوس در کتاب خود کلمه ی «شهر» و «مدینه» را که در نزد قدما، اهمیت خاصی داشته است به معنای نسبتا جدیدی به کار برده است. لفظ یونانی «پولیس» (Polis) و لفظ لاتینی «سی ویتاس» (Civitas) به معنای شهر و مدینه در نزد مردم باستان، دلالت به گروهی از مردم می کرده است که از قوم و نژاد و زبان و حصار و مرز مطرح نیست بلکه صرفا منظور مردم و امتی است که به خدای واحدی اعتقاد دارند و از احکام و قوانین مشترکی اطلاعت می کنند؛ امیدهای آنها نیز واحد و مشترک است.
اگوستینوس در دفتر پانزدهم فصل اول کتاب خود، تصور می کند که انسانها از دو دسته تشکیل شده باشند، گروهی که مطابق خواست و منافع این جهانی زندگی می کنند و گروه دیگری که مطابق اوامر و احکام خداوند. البته نکته ای که اهمیت دارد این است که به نظر او، به هر طریق در این جهان، این دو عالم درهم آمیخته است. او با قوانین این جهانی مخالف نیست، البته تا وقتی که مانع اعتقاد به خداوند نباشد و موجب نشود انسان، وظایف دینی خود را به دست فراموشی بسپارد. در ضمن نوعی فلسفه سیاست هم در کتاب دیده می شود و دولتی که مورد نظر اگوستینوس است از همان نوع حکومت تئودوز است، یعنی دولت مسیحی که در آن، ایمان واقعی مراعات می شود و ایمان به خداوند ضامن سعادت تلقی می گردد و قدرت از آن کلیسا یعنی از آن پاپ اعظم دانسته می شود. شارلمانی (Charlmagne) که در قرن نهم میلادی مرتب کتاب شهر خدا را می خوانده است، می خواسته طبق گفته های آن، نمونه ی کامل شهریار مسیحی باشد. با این حال، کتاب شهر خدا را نباید یک کتاب صرف سیاسی دانست زیرا در این اثر، اگوستینوس به نحو کلی باتوجه به سرنوشت انسان، بیشتر می خواهد مطالب اخلاقی و دینی را به خواننده ی احتمالی خود، القا کند.

سبک نگارش کتاب
از لحاظ سبک نگارش کتاب، باید گفت که اگوستینوس در اینجا، بر خلاف مؤعظه های خود، مردم عادی را مخاطب قرار نمی دهد، بلکه بیشتر نظر به افرادی دارد که از زبان و ادب و فرهنگ کلاسیک لاتینی با اطلاع هستند و از لحاظ زبان و اصطلاحات، او به ادبا و شعرای بزرگ لاتینی، چون سیسرون و ویرژیل و غیره... اقتدا می کند. از لحاظ محتوایی باید گفت که اگوستینوس تقریبا نصف اول کتاب خود را اختصاص به بیان این مطلب داده است که اولا خدایان اساطیری دوره ی باستان، قادر نیستند وسایل بهره مندی واقعی انسان را در این جهان فراهم آورند و در ثانی، اعتقاد بدانها به هیچوجه حیات ابدی و رستگاری را برای انسان تضمین نمی کند. در این قسمتها، اگوستینوس به نوعی محاوره و مکالمه با یکی از نویسندگان معروف باستانی یعنی وارن پرداخته است. در میان مدافعان مسیحی، اگوستینوس اولین کسی است که مستقیما با توجه به متون وارن، نقاط ضعف آنها را متذکر و به رد آنها پرداخته است؛ دیگر مسیحیان قبل از او، این متون را بدون اینکه قابل خواندن بدانند رد می کرده اند.
از دفتر هفتم به بعد اگوستینوس کم کم ذهن خواننده خود را آماده شنیدن بحثهای فلسفی می کند و بعد تا آخر کتاب، مسائل را تا حدودی به صورت نوعی «کلام طبیعی» مورد بررسی قرار می دهد و مسئله ی خداشناسی را مطرح و همچنین از شیاطین و فرشتگان در سنت نوافلاطونیان، خاصه در سنت آپوله و فورفوریوس صحبت به میان می آورد. او نهایتا نشان می دهد که حتی فرشتگان نمی توانند واسطه و رابط میان انسان و خداوند باشند؛ زیرا آنها، ازلی و سعادتمند هستند در صورتی که انسان، فاقد این دو صفت است، یعنی هم میرا است و هم شقی؛ و به همین دلیل فقط مسیح می توانسته رابط و واسطه ای میان انسان و خداوند باشد، زیرا او با اینکه میرا است ولی با خداوند، پیوند ناگسستنی دارد.

وجوه فلسفی کتاب شهر خدا

قسمت عمده ی فصول سه دفتر آخر کتاب شهر خدا به نحوی که بحثهای فلسفی و کلامی، اختصاص داده شده است. بررسی این قسمت و آشنایی مستقیم با آن، نه فقط ما را از موضع اصلی اگوستینوس آگاه می سازد، بلکه احتمالا الگویی می تواند باشد برای فهم رابطه ی فلسفه به گونه ای که در سنت یونانی رایج بوده با دین به صورتی که مسیحیان غربی در قرون وسطی آن را تصور می کرده اند در ابتدای این قسمت، اگوستینوس به نحو صریح بیان می کند که نحوه ی بحث خود را عوض کرده و به جای اکتفا به بررسی اعتقادات اساطیری به سبک وارن و غیره که قادر نبوده اند ذهن خود را فراتر از جهان خاکی و مادی ببرند، این بار در «فلسفه ی طبیعی» (Philosophie Naturelle) در افکار فلاسفه که بر خلاف گروه قبلی، نزدیکتر به حقیقت شده اند، می خواهد به غور و تأمل بپردازد.

معرفی حکمت و حکما
او در ابتدا می گوید که عنوان «فیلسوف» به کسی اطلاق می شود که حب حکمت دارد ولی از آنجا که حکمت حقیقی فقط در نزد خداوند، خالق عالم است، پس فیلسوف حقیقی فقط کسی می تواند باشد که دوستدار خداوند است و حب او را دارد و به همین دلیل، نظر اگوستینوس رد و یا قبول کل رؤیاهای فلاسفه نیست، بلکه او فقط می خواهد به بررسی افکار آن گروه خاص از فلاسفه بپردازد که به وجود خداوند، قائل هستند و خواست او را در زندگانی انسان دخیل می دانند ولی در عین حال به خدایان دیگری نیز که مخلوق همان خدای اول هستند، متوسل می شوند، یعنی فلاسفه ی افلاطونی. اگوستینوس آنگاه برای اینکه بتواند جایگاه اصلی افلاطونیان را مشخص سازد ناچار از یادآوری اجمالی یک دوره ی تاریخی فلسفه ی یونان می شود و در یونان بزرگ عهد باستان، اشاره به دو نحله ی مشهور «ایونی» و «ایتالیایی» (Italique) (منظور همان نحله ی ایتالیایی است) می کند و از نحله ی اول، اسامی هفت حکیم که در صدر آنها، طالس قرار گرفته و از نحله ی دوم، نام فیثاغورس را ذکر می کند تا برسد به سقراط. البته امتیاز کار سقراط را در این می داند که او، بحث طبیعت را کنار گذاشته و از طریق اخلاق، توجه به خیراعلی که در فوق همه ی امور می باشد داشته است، بدون اینکه البته، ماهیت این خیر را نهایتا معلوم کند و همین موجب شده که بعد از او، گروهی این خیر را در لذت و یا در فضیلت بدانند و یا نظر خاص دیگری، نسبت به این موضوع داشته باشند.
به نظر اگوستینوس در میان شاگردان سقراط، چهره ی اصلی، البته افلاطون است. به نظر او، آنچه در واقع افلاطون را برتر از تمام فلاسفه ی عصر باستان می کند، این است که او خداوند را علت وجود و اساس عقل و قانون حیات دانسته و بدین طریق، خداوند در سه قلمرو مختلف فلسفه، یعنی طبیعت و امور نظری عقلی و امور عملی اخلاقی باید اصل قرار بگیرد، چرا که هرچه هستی دارد متعلق به او می باشد و آنچه در عمل ملاک خیر و شر قرار می گیرد باز هم از اوست.

وجوه برتری افلاطونیان در نزد آگوستین
آنگاه اگوستینوس با صراحت بیان می کند که افلاطونیان، بیشتر از همه ی فلاسفه ی دیگر عصر باستان، نزدیک به مسیحیان هستند، زیرا اینان خداوند را خالق جهان و سرچشمه ی نور و حقیقت و بخشنده ی سعادت واقعی می دانند. آنها خداوند، فوق امور متغیر و صیرورت پذیر است و به نحو حقیقی و بسیط، هستی دارد و چون منشأ حیات است پس خود، حی است و باز به همین دلیل به تمام امور، علم دارد. در این تحلیلها، اگوستینوس خداوند را علت کل امور می داند. درباره ی منطق هم که در واقع قسمت دوم فلسفه است به نظر اگوستینوس، افلاطونیان بر خلاف رواقیون که با توسل به هنر ظریف خود، یعنی «دیالکتیک» به منشأ حسی حقیقت قائل شده اند و فهمیده اند که روح، مستقل از حس و فقط براساس روشنایی طبیعی خود، می تواند حقایق را دریابد و کلا شناخت در نزد انسان از خداوند ناشی می شود.
در این قسمت، اگوستینوس فقط خداوند را ملاک حقیقت می داند. درباره ی اخلاق که در واقع قسمت سوم فلسفه است، به نظر اگوستینوس، باز افلاطونیان با قائل شدن به خیر اعلی عمل، انسان را متوجه این نکته کرده اند که این خیر در اثر فضیلت حاصل می شود و فضیلت، بدون معرفت به خداوند ممکن نیست و فقط بدین طریق است که به سعادت می توان رسید. در واقع به نظر اگوسیتنوس، صرفا خداوند ملاک عمل خیر است و فیلسوف حقیقی و صالح در نتیجه، کسی است که دوستدار خداوند بوده و به طور کامل حب او را دارد. در آخر این قسمت، اگوستینوس اشاره به این نکته می کند که شاید در نزد اقوام دیگری چون لیبیاییها (Atlantiques)، یا مصریان، هندوان، ایرانیان، کلدانیها و سیتها (Scythes) و یا گلواها (Gaulois) و اسپانیا هم افکار مشابهی بوده است ولی او به هر طریق افلاطونیان را ترجیح می دهد.

رابطه ی مسیحیت و فلسفه
آنگاه اگوستینوس در فصل دهم از دفتر هشتم کتاب خود، مسئله ی اصلی مورد نظر خود را که همان رابطه ی مسیحیت و فلسفه است مطرح می سازد و می گوید که ممکن است یک نفر مسیحی از تعلیمات کلیسایی، کاملا با اطلاع باشد ولی راجع به فلسفه و حتی افلاطونیان چیزی نداند و هشدار پولس قدیس را به هیچ وجه نباید فراموش کرد که گفته است: «مواظب باشید کسی شما را با فلسفه و تعلیمات فریبنده این جهانی جلب نکند.» ولی پولس در ضمن نامه ی خود به آتنیان بعد از بیان اینکه فقط گروه اندکی حقایق او را می توانند بفهمند و گفتن اینکه از خداوند است که «ماحیات و حرکت و هستی داریم»، در حالی که یونانیان را مستقیم تر مخاطب قرار می دهد، می گوید: «... همانطوری که بعضی از کسان شما هم بیان داشته اند»، اگوستینوس اشاره می کند که فکر افلاطونیان بیش از دیگر فلاسفه نزدیک به اعتقادات مسیحیان است و شخص او به عنوان مسیحی آنان را بر دیگران ترجیح می دهد.
کاملا معلوم است که کل گفته های اگوستینوس مطابق با طرح و ترتیب معین و مشخصی تقریر شده است، چه آنگاه او این سؤال را طرح می کند که «آیا افلاطون کتابهای مقدس را شناخته بوده است؟» به نظر اگوستینوس، همیشه تشابه افکار افلاطون با اعتقادات مسیحیان موجب این تصور بوده است که احتمالا افلاطون ضمن سفر خود به مصر از تعلیمات ارمیاء نبی برخوردار شده و یا به هر طریق کتابهایی از پیامبران عبری را دیده است. به نحوی که اگوستینوس بیان می دارد، خود او نیز در بعضی از آثار قبلی خود چنین نوشته بوده، ولی به هر طریق باید دانست که افلاطون صد سال بعد از دعوت ارمیاء نبی متولد شده و در عصری که زندگانی می کرده، هنوز بنابر دستور بطلمئوس (Ptolémée)، پادشاه مصر، کتابهای پیامبران عبرانی ترجمه نشده بوده است.
بالاخره اگوستینوس نظر می دهد که خواه افلاطون این حقایق را با آشنایی با کتب دینی پیامبران قدیم به دست آورده باشد و خواه از طریق آثاری که خداوند به نحو کلی در عقل انسان به ودیعه گذشته است، در هر صورت، میان فلاسفه سنت یونان فقط با افلاطونیان است که یک نفر مسیحی در بحث راجع به حیات ازلی می تواند احتمالا به نتیجه مطلوبی برسد. به نظر اگوستینوس، ارسطو که شاگرد با استعداد افلاطون بوده و بنیانگذار فلسفه مشاء است ولی از این لحاظ با او قابل قیاس نیست.
در دفتر نهم، اگوستینوس با توجه به نتایجی که از قسمت قبل به دست آورده می گوید آنهایی که به دو گروه از خدایان قائل هستند، خدایان شرور را شیاطین (Demons) نامیده اند و بعضی از آنها تصور کرده اند که چون خدایان نمی توانند دخالتی در عالم انسانی داشته باشند بیشتر همین شیاطین هستند که واسطه قرار می گیرند و بعد با بحثی درباره ی فرشتگان که آنها را شیاطین نمی توان دانست، اگوستینوس نظر قطعی می دهد که فقط مسیح می توانسته واسطه میان انسان و خداوند باشد.

انتقاد اگوستینوس بر مواضع افلاطونیان

در دنباله بحث (در فصل شانزدهم، دفتر نهم) اگوستینوس ردیه ای بر موضع افلاطونیان می نویسد و انتقاد خود را متوجه این قسمت از گفته های آنها می کند که به نظر آنها، خدایان، دخالتی در عالم انسانی ندارند و هیچ خدایی با انسان سر و کار پیدا نمی کند و اصلا الوهیت آنها در همین است که با انسان، آلوده نشوند، ولی شیاطین با انسان سر و کار دارند و غیره... در اینجا اگوستینوس بیشتر نظر به کتابی از آپوله دارد تحت عنوان خدای سقراط و تعجب می کند که آپوله، عنوان خداوند را در این موارد به کار برده باشد چه از محتوی کتاب این طور برمی آید که سقراط بیشتر با شیطان (Demon) سر و کار داشته و همین واسطه ی میان او حقایق بوده است و البته به نظر اگوستینوس از طریق هیچ شیطانی نمی توان به حقایق رسید و شیاطین، ارواح خبیثه هستند. اگوستینوس در فصل بیست و سوم این دفتر، بحثی نیز در افکار هرسمی کرده که البته نظر موافقی با این سنت ندارد.

بررسی افکار فورفوریوس
در دفتر دهم یعنی آخرین قسمت کتاب، اگوستینوس بحث اصلی خود را به بررسی در قسمتی از افکار فورفوریوس اختصاص می دهد و بعد از آنکه در بعضی از جزئیات، تناقض افکار این متفکر را از نظر خود مبرهن می سازد، به بیان انتقاداتی که به افکار تمام افلاطونیان وارد می داند، می پردازد. اختلاف اصلی اگوستینوس با تمام فلاسفه ی افلاطونی در این است که آنها حدوث نفس را نمی پذیرند و آن را ازلی و ابدی و غیر مخلوق می دانند. به نظر اگوستینوس اگر چنین است و نفس، مسبوق به عدم نیست باید که نقص و شقاوت (Misère) نیز همیشه در آن بوده باشد و اگر این حالت همیشه در نفس نبوده و بعد عارض آن شده پس چگونه این مسئله را توجیه کنیم و بگوییم آن حالت دفعتا و در لحظه ای خاص پدید آمده و باز چنین چیزی را چگونه می توان مستدل ساخت.
به نظر اگوستینوس، این مشکلات را فقط موقعی می توان برطرف ساخت که نفس را حادث و مخلوق بدانیم نه قدیم و غیر مخلوق و اگر به فرض قادر به مبرهن ساختن این مطلب هم نباشیم در این صورت بهتر است به ضعف خود اعتراف کنیم و در این مورد به ایمان و تعلیمات دینی اکتفا بنماییم. در همین دفتر دهم وقتی که اگوستینوس درباره ی فورفوریوس به بحث می پردازد، خصومت و دشمنی خاصی نیز نسبت به او نشان می دهد و او را مستقیما مخاطب قرار داده با لحن انتقادی می گوید که اگر او واقعا حکمت را دوست می داشت می بایست به شناخت مسیح می پرداخت و به علوم بی فایده متوسل نمی شد. در آخرین فصل کتاب، اگوستینوس کاملا با لحن تبلیغ و مطابق با سنت تمام مدافعان رسمی مسیحی (Apologistique) که از قرن دوم میلادی وجود داشته اند، درباره ی طریق کلی و همگانی رستگاری به صحبت می پردازد و نوشته ی خود را به پایان می رساند.