تعامل با ادیان از نظر قرآن کریم

تعامل میان ادیان تنها در بستر شناخت عقلانی و فطری امکان پذیراست
خداوند در آیه 256 سوره بقره «لا اکراه فی الدین؛ در دین هیچ اجباری نیست» تصریح می کند که: تعامل بین ادیان در بستر شناخت و معرفت شکل می گیرد و نمی توانیم کسی را مجبور کنیم تا به دینی گرایش پیدا کند. استاد مطهری معتقد بود این آیه انشایی است و نه دستوری و به معنای این است که اکراه در دین و کسی را به پیروی قلبی از دینی مجبور کردن، شدنی نیست. در تعامل میان ادیان، دینی موفق تر خواهد بود که دارای منطق قویتر و با فطرت انسانی مطابق باشد.

محکمات قرآن؛ اساس تعامل بین ادیان
تعامل با ادیان باید با تمسک به محکمات قرآن انجام شود. استناد به مشابهات در جاهلیت که رشد فکری در حد نازل بود انجام می شد ولی امروز باید صاحبان فکر و منطق این کار بزرگ را انجام دهند. خداوند در سوره عنکبوت آیه 46 می فرماید: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ با اهل کتاب جدال نکنید مگر از طریق احسن»، این آیه ما را به جدال احسن با اهل کتاب رهنمون می کند، حداقل یک بخشی از تعامل با ادیان که گفتگو هست را در قالب جدال احسن معرفی می کند. این نحوه جدال با ادیان را در زمان خود پیامبر اعظم (ص) نیز مشاهده می کنیم. در شان نزول آیه مباهله در سوره آل عمران که گروهی از مسیحیان نجران با پیامبر اکرم (ص) مناظره و مباحث کردند، محور گفتگوها برخی از مطالبی بود که قرآن در ارتباط با حضرت عیسی (ع) آورده و با اعتقادات مسیحیان متفاوت است بنابراین هدفشان این بود که با تمسک به بعضی از آموزه های قرآنی و اسلامی که در ارتباط با عیسی (ع) بود، عقاید خود را به نحوی ثابت کنند. پیامبر اعظم (ص) با این افراد وارد بحث شد و آیاتی از قرآن که راجع به مخلوق بودن و بندگی حضرت عیسی (ع) بیان شده بود را برای آنان خواندند تا اختلاف نظر بین آنها برطرف شود. تعامل، متفاوت از تقابل و تمسک به متشابهات است. به عنوان نمونه سخنان پاپ بندیکت شانزدهم در تمسک به متشابهات قرآن بود. او به یک عمل و چند آیه قرآن استناد کرد و اسلام را با همین چند آیه معرفی کرد که این کار برای ما مسلمانان نسبت به سایر ادیان راحت تر است.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان بر لزوم انجام تعامل بر پایه محکمات قرآن تأکید می کند و می فرماید: نمی توان عمل خلفا و عمل حاکمان را در یک دوره زمانی خاص به حساب دین گذاشت بلکه در بحث تعامل باید به محکمات و اصول مسلم ادیان استناد کرد. استناد به مشابهات در جاهلیت که رشد فکری در حد نازل بود انجام می شد اما اینگونه سخنان در زمان حاضر خریدار ندارد و امروز باید صاحبان فکر و منطق این کار بزرگ را انجام دهند. اصل دین مبین اسلام در میان همه پیامبران مشترک است اما در هر دوران با توجه به شرایط به شکلی خاص مطرح شده است. بنابراین اساس تعامل ادیان باید بر اساس محکمات هر دین باشد، به طور مثال سخنان اخیر پاپ در اهانت به مسلمانان با تمسک به متشابهات صورت گرفت و عملکرد خلفای اسلامی را به کل اسلام و پیامبر (ص) نسبت داد. ما هم اگر بخواهیم در مورد مسیحیان با تمسک به متشابهات بحث کنیم دستمان بازتر است و جنایات کلیسا در دوران تفتیش عقاید نمونه آشکار آن محسوب می شود. همان طور که ما نباید جنایات کلیسا را به حساب دین مسیح و حضرت عیسی (ع) بگذاریم، آن ها هم نباید عملکرد خلفای عباسی و اموی را به پای اسلام بنویسند.

آخرالزمان؛ عصر معرفت و دوری از خرافات
امام صادق (ع) می فرمایند: دین حق در زمان قائم (عج) تحقق پیدا می کند. هر دینی که با فطرت انسانها سازگاری داشته باشد در نهایت پیروز است. در شرایط درست ادیان می توانند تعامل صحیحی با یکدیگر داشته باشند که تحقق کامل آن در آخرالزمان فراهم می شود و در چنین شرایطی که تعصبات جاهلی از بین می رود دیگر نمی شود بسیاری از خرافات را به خورد مردم داد. متشابهات و محکمات تنها مخصوص قرآن نیست، بلکه احادیث پیامبر (ص) و ائمه و متون مقدس سایر ادیان را نیز شامل می شود، روزگاری خواهد رسید که باید تنها بر پایه محکمات با دیگران سخن گفت و تمسک به متشابهات ارزشی نخواهد داشت و آن دوره (مطابق احادیث امامان معصوم) با قیام امام زمان (ع) ایجاد می شود. اعتقاد مسیحیان به خدایی حضرت عیسی (ع) با استناد به واژه هایی مانند؛ روح و کلمه در قرآن، نمونه ای دیگر از استناد مسیحیان به متشابهات می باشد. اگرچه مسیحیان خواستند با تمسک به این کلمات حضرت عیسی (ع) را خدا معرفی کنند، اما آیات محکم قرآن به صراحت حضرت عیسی (ع) را مخلوق و بنده خدا می داند.

منطق قرآنی «لا نفرق بین أحد من رسله؛ ميان هيچ يك از فرستادگانش فرق نمیگذاريم» (بقره/ 285) مصداق حرمت ادیان الهی است و بر این اساس هیچ جدایی میان پیامبران الهی نیست از همین رو موحدان باید با اتحاد خویش به اعتراض و مقابله با کفر و ناراستی بپردازند. در زمان حکومت رسول اکرم (ص) اقلیت های دینی از حقوق یکسانی با مسلمانان برخوردار بودند و تأمین امنیت آنان به عهده حکومت اسلامی بود. خداوند در آیه 90-91 سوره نساء به این موضوع اشاره می کند. خداوند در این آیه صراحتا می فرماید حتی اگر کافرانی که با شما جنگیدند حاضر به صلح شدند، شما (مسلمانان) سلاح را کنار بگذارید و از جنگ و تجاوز بپرهیزید زیرا در اندیشه اسلام، هیچ گاه مسلمانان آغازگر جنگ نیستند. هیچ جهادی در اسلام بر ضد پیروان سایر ادیان الهی نبوده و در هیچ یک از سخنان پیامبر و امامان شیعه نیامده است که به دلیل ترویج و گسترش اسلام به جنگ با سایر پیروان بپردازید که آیه 6 سوره توبه دلیلی بر این مدعاست. البته حکومت های بنی امیه و بنی عباس به نام اسلام اعمالی را در ضدیت با ادیان دیگر انجام دادند که مورد تأیید هیچ مسلمان راستینی نیست. به عقیده مورخان اعم از مسلمان و غیرمسلمان، پیشروی اسلام از لحاظ جغرافیایی، پیشروی بر اساس اخلاق و معنویت بود نه قدرت شمشیر به طوری که در حکومت 23 ساله پیامبر (ص) و 10 جنگ انجام شده در این ایام فقط 150 مشرک کشته شدند.

سیره امام علی (ع) در تعامل با پیروان سایر ادیان الهی
امام علی (ع) تمام حقوق متعلق به مسلمانان را در قبال پیروان سایر ادیان نیز رعایت می کرد حتی حقوقی که برای آنان ناشناخته بود و توسط اقلیت ها مطالبه نمی شد که برخی از آن ها در نهج البلاغه ذکر شده است و با اندکی تأمل در آن می توان به دیدگاه مساوی آن حضرت درباره پیروان ادیان الهی پی برد. پیامبر (ص) زمانی مبعوث شدند که عرب جاهلیت با کوچک ترین بهانه به خونریزی و جنگ می پرداختند اما ایشان رأفت و شفقت حتی با غیرمسلمانان و مشرکان را منطق حکومت خود می دانستند که عیادت آن حضرت از پیرمرد یهودی که خاکروبه بر سر پیامبر می ریخت از جمله رفتارهای ماندگار ایشان در تاریخ است. اشارات قرآن کریم و تجلیل خداوند از اشخاصی همچون حضرت عیسی (ع)، حضرت موسی (ع) و حضرت مریم (س) اوج اندیشه اسلام درباره مقدسات ادیان دیگر می باشد. با توجه به آیه 285 سوره مبارکه بقره، هیچ جدایی و فاصله بین پیامبران ادیان الهی نیست از همین رو موحدان باید با اتحاد خویش به اعتراض و مقابله با کفر و ناراستی بپردازند.

ساحت های تعامل ادیان
تعامل ادیان می تواند در دو ساحت «زندگی مسالمت آمیز با پیروان سایر ادیان» و «گفت و گوی میان ادیان در بحث حقانیت» صورت گیرد. در ساحت نخست به طور قطع از دید اسلام زندگی مسالمت آمیز پیروان سایر ادیان در کنار مسلمانان به رسمیت شناخته شده است و ساحت دوم نیز موضوعی است که باید با تمسک به محکمات مورد گفتگو قرار گیرد.