فلسفه اخلاق

فلسفه اخلاق از زیر شاخه های فلسفه های موسوم به مضاف به شمار می رود. گرچه فلسفه ورزی در حوزه اخلاق همواره سرلوحه اندیشه فیلسوفان نظام ساز قرار داشته و به عبارتی هر فیلسوف بزرگی سری به فلسفه اخلاق هم زده است و یا برخی از آنها اختصاصا به عنوان فیلسوف اخلاق شناخته شده اند؛ اما با این حال، بحث هایی که امروز تحت عنوان فلسفه اخلاق در حوزه فلسفه تحلیلی رواج دارد، خارج از بحث های کلان فیلسوفان گذشته درباره اخلاق، به توجیه گزاره ها و ارزش های اخلاقی و ملاک صدق و کذب و مصداق آنها می پردازد. از آنجا که فلسفه های مضاف، مورد توجه اندیشمندان و فیلسوفان روز دنیاست، صفحه اندیشه همشهری می کوشد تا به مهم ترین جریانات رایج در این زمینه بپردازد.

اصطلاح اخلاق
اخلاق در زبان پارسی در مقابل دو اصطلاح Ethics وMorality به کار می رود. به همین جهت این مفهوم هم به معنای هنجارها و ارزش های اخلاقی است، هم به معنای علمی که در مورد این هنجارها سخن می گوید و هم به معنای فلسفه ای که علم اخلاق را موضوع پژوهش خود قرار می دهد. این در حالی است که در زبان انگلیسی Ethics بیشتر به عنوان معرفت اخلاقی (یعنی علم اخلاق و فلسفه علم اخلاق) به کار می رود و Morality بیشتر به عنوان هنجارها و ارزش های اخلاقی.
بنابراین در هنگام هرگونه نسبت سنجی میان اخلاق با حوزه های دیگر و از جمله حوزه تکنولوژی باید به این معانی مختلف اخلاق عطف توجه نشان داد؛ یعنی اولا در نظر داشته باشیم که منظورمان از اخلاق، هنجارهای اخلاقی است و یا معارفی که در مورد این هنجارها سخن می گویند. هنگامی که به معارف اخلاقی عطف توجه نشان می دهیم، باید مدنظر داشته باشیم که این معرفت علم اخلاق است یعنی علمی که از عمل درست و نادرست و خوب و بد پرسش می کند یا فلسفه ای مدنظرما است که در مورد علم اخلاق و فراز و فرودهای آن سخن می گوید.

شاخه های فلسفه اخلاق
فلسفه اخلاق یا اخلاق شناسی فلسفی معمولا به سه حوزه و شاخه تقسیم می شود. فرا اخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق توصیفی. گاهی هم اخلاق کاربردی را به عنوان شق چهارم این تقسیم وارد می کنند. در فرا اخلاق ما با تحلیل مفهومی اصطلاحات و مفاهیم اخلاقی سروکار داریم. همچنین در فرااخلاق ما در پی آنیم که ببینیم گزاره های اخلاقی چگونه موجه و توجیه می شوند. اینکه می گوییم فلان کار خوب است چگونه قابل توجیه است. آیا خوبی در جهان وجود دارد و یا خوبی مفهومی عینی است یا ذهنی؟ اینها پاره ای از پرسش هایی هستند که در فرااخلاق به بحث گذاشته می شوند. در اخلاق هنجاری اما ما تعیین مصداق می کنیم و می خواهیم بدانیم چه کاری خوب یا درست و چه کاری بد یا نادرست است. در اینجا است که مکتب های مختلف اخلاقی که ما می شناسیم چون: فایده گرایی، تکلیف گرایی و خودگرایی سر برمی آورند. در اخلاق توصیفی ما می خواهیم بدانیم که انسان ها علی الاصول در زندگی خود چگونه با اخلاق کنار می آیند. سرشت اخلاقی انسان در مجموع چه سرشتی است. خوب است یا بد؟ و... در اخلاق کاربردی هم با کاربرد اخلاق و تأملات اخلاقی در عرصه های مختلف از سیاست و حرفه های مختلف گرفته تا حقوق و پزشکی سروکار داریم.

مضامین و حوزۀ فلسفه اخلاق
فلسفه های مرتبه دوم نگاهی فراتر به علوم و معارف دیگر دارند؛ یعنی سعی می کنند معارف و دانش های دیگر بشری را بازسنجی و بازکاوی کنند. در این میان فلسفه اخلاق هم خواهان بررسی و جستار در علم اخلاق است. علم اخلاق که قصد دارد مشخص کند سعادت چیست؟ خوشبختی انسان به چه طریقی حاصل می شود؟ عدالت چگونه در جهان انسانی گسترده می شود؟ نیکی چیست و راه بسط و ترویج آن چگونه است؟ پاسخ به این سؤالات علم اخلاق را به وجود می آورد. اما فلسفه اخلاق به عنوان یک معرفت مرتبه دوم می خواهد مشخص کند که درجه اعتبار این علم از چه قرار است؟ فی المثل اگر در علم اخلاق سخن از خوشبختی می رود چه دیدگاه هایی در این زمینه وجود دارند.

فرق میان فیلسوف اخلاق و معلم اخلاق از همین جا روشن می شود. معلم اخلاق به مردم می گوید چه بکنند و چه انجام ندهند اما فیلسوف اخلاق خواهان کمک به رفع بلاتکلیفی های اخلاقی است؛ فلسفه اخلاق می خواهد بداند کدام یک از مفاهیم اخلاقی سودمندترند؟ به همین جهت است که بر مفاهیم گوناگونی دست می گذارد. گاهی از تکلیف به عنوان مهم ترین مفهوم اخلاقی یاد می کند و گاهی مهربانی و عدالت را مبنا فرض می گیرد، اما به هر حال فلسفه اخلاق سعی دارد به پریشان گویی ها و ابهام هایی که در علم اخلاق وجود دارند، پاسخ هایی در خور و مناسب عطا کند.
مشخص است که هر دیدگاهی در فلسفه اخلاق محتاج مبنایی منطقی و معرفتی است. بسیاری از مناقشاتی که در علم اخلاق وجود دارند، ناشی از آن است که در سطوح گوناگون معرفتی مورد بررسی قرار می گیرند و برداشت های مکاتب گوناگون از مفهوم استدلال و منطق و معرفت متفاوت هستند. به همین خاطر فیلسوف اخلاق بیش از پیش به استدلال اهمیت می دهد و می خواهد بداند کدام استدلال خوب است و کدام بد. در واقع فهم هر مفهوم مساوی است با فهم خاصیت های منطقی آن و اینکه تحلیل مفاهیم و تحلیل منطقی استدلال های اخلاقی چه کمکی می تواند به حل مشکلات عملی بکند.

جواب این سؤال برمی گردد به این نکته که بدانیم استدلال های خوب و بد کدام است و تا نفهمیم که پرسش هایی که مطرح می شوند، چه معنایی دربردارند، نمی توانیم استدلال های خوب و بد را تمییز بدهیم، اما ابزارهای حرفه فیلسوف اخلاق عبارتند از تحلیل مفاهیم اخلاقی و تحلیل منطقی. جدیدا علاوه بر مفاهیم کلاسیک علم اخلاق مانند نیکی، خوبی، خوشبختی، عدالت و آزادی موضوعات جدیدی نیز به کاوش های فیلسوف اخلاق اضافه شده اند مباحثی مثل محیط زیست، اقتصاد و سیاست های مربوط به جمعیت. مباحث سیاسی نیز مورد توجه فلسفه اخلاق قرار گرفته اند. بسیاری از موضوعاتی که در سیاست مطرح اند، مباحثی هستند که ریشه و صبغه اخلاقی دارند و فیلسوف اخلاق هم به آنها می پردازد.

نسبت میان هست و باید
تمایز و نسبت میان هست و باید هم از جمله دغدغه های فیلسوف اخلاق است. می دانیم که هیوم بر این نکته دست می گذاشت که از هیچ هست منطقی نمی توان بایدی را نتیجه گرفت؛ به طور مثال اگر فرض کنیم که در جهان فقر وجود دارد به عنوان یک هست، نمی توان نتیجه گرفت که باید به فقر دامن زد. امروز از مهم ترین موضوعات مورد توجه فیلسوفان اخلاق این نکته است و در باب نظر هیوم، نظرات موافق و مخالف فراوانی وجود دارد. جدای از نظرات موافق که کم نیستند، در موضع مخالف می توان به دیدگاه جان سرل اشاره کرد که در مقاله معروفی به دیدگاه هیوم و اخلاف او تاخته است. همچنین السدیر مک اینتایر این شکاف را تاریخی می بیند و محصول دنیای جدید ارزیابی می کند. به نظر وی چنین گسستی فی المثل در دنیای یونان باستان وجود نداشت.