گناه و گناهکار از دیدگاه روایات

در روایات اسلامی، روایات بسیاری در نکوهش گناه و گناهکاری و بیان اثرات سوء نافرمانی خداوند و عاقبت گناهکاران بیان شده است. برخی از این اثرات و نتایج مخصوص به گناه خاصی است؛ اما در برخی از روایات هم به طور مطلق از گناه نهی شده است و اثرات آن مطرح شده است. اکنون به بررسی برخی از این روایات می پردازیم:
رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که سبحان الله بگوید خداوند به سبب این کار او درختی در بهشت برایش می کارد و کسی که الحمدلله بگوید خداوند به سبب این کار او درختی در بهشت برایش می کارد. و کسی که لااله الاالله بگوید خداوند به سبب این کار او درختی در بهشت برایش می کارد. و کسی که الله اکبر بگوید خداوند به سبب این کار او درختی در بهشت برایش می کارد.
مردی از قریش برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا؛ درختان ما در بهشت زیاد است. حضرت فرمود: «آری ولی بترسید از اینکه آتشی به سوی آنها بفرستید و همه را بسوزانید و خداوند می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و لا تبطلوا أعمالکم؛ ای کسانی که ایمان آوردید از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا اطاعت کنید و اعمالتان را باطل نکنید.» (محمد/ 33)
همچنین فرمودند: «لو صلیتم حتى تکونوا کألاوتاد و صمتم حتى تکونوا کالحنایا لم یقبل الله منکم إلا بورع حاجز»: اگر آن قدر نماز بخوانید و بر پا بایستید که مثل یخ های کوبیده در زمین بشوید و آنقدر روزه بگیرند که در ضعف مانند چوب های تراشیده شوید یا اینکه مانند کمان های تیر خمیده گردید خدا این کارها را از شما نمی پذیرد مگر با ورع و تقوائی که شما را از گناه باز دارد.»
در وصایای پیغمبر اکرم (ص) به ابن مسعود است که می فرماید: «یا ابن مسعود لا تحقرن ذنبا و لا تصغرنه و اجتنب الکبائر فإن العبد إذا نظر یوم القیامة إلى ذنوبه دمعت عیناه قیحا و دما یقول الله تعالى یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو أن بینها و بینه أمدا بعیدا؛ گناه را کوچک مشمار و از گناهان کبیره بپرهیز، چون روز قیامت وقتی بنده به گناهش می نگرد از چشمانش چرک و خون بیرون می آید. خداوند می فرمایند: قیامت روزی است که هر کس عمل نیک و بد خود را نزد خودش حاضر می یابد، آرزو می کند که میان او و گناهانش مسافتی دور بود.
و همچنین در همین وصایا آمده: «احذر سکر الخطیئة، فان للخطیئة سکرا کسکر الشراب بل هى أشد سکرا منه، یقول الله تعالى: صم بکم عمی فهم لا یرجعون؛ از مستى گناه بپرهیز، زیرا گناه همچون شراب و بلکه شدیدتر از آن مستى مى آورد خداى تعالى مى فرماید: «کر و لال و کورند، پس آنان (از کفر به ایمان) باز نمى گردند»»
از ائمه (ع) نقل شده است: «جدوا و اجتهدوا و إن لم تعملوا فلا تعصوا فإن من یبنی و لا یهدم یرتفع بناؤه و إن کان یسیرا و إن من یبنی و یهدم یوشک أن لا یرتفع بناؤه؛ تـلاش و کـوشـش کـنـید و اگر عمل نمى کنید گناه هم نکنید، زیرا کسى که بنایى مى سازد و ویـرانـش نـمـى کـنـد، سـاخـتـمانش برافراشته مى شود و هر چند اندک اما کسى که مى سازد و (سپس) ویران مى کند بنایش برافراشته نمى شود.»
حضرت باقر (ع) فرمودند: «ما من عبد إلا و فی قلبه نکتة بیضاء فإذا أذنب ذنبا خرج فی النکتة نکتة سوداء فإن تاب ذهب ذلک السواد و إن تمادى فی الذنوب زاد ذلک السواد حتى یغطی البیاض فإذا غطى البیاض لم یرجع صاحبه إلى خیر أبدا و هو قول الله عزوجل کلا بل ران على قلوبهم ما کانوا یکسبون؛ نیست بندهای مگر اینکه در قلبش نقطه سفیدی است، هر گاه گناهی کرد نقطه سیاهی از آن سفیدی بیرون می آید، اگر توبه کرد آن سیاهی برطرف می شود و اگر در گناه فرو رفت و ادامه داد سیاهی قلب زیاد میشود تا اینکه تمام سفیدی قلب را می گیرد ریال هر گاه چنین شد صاحب چنین قلبی هیچوقت رجوع به خیر نخواهد کرد. این است معنی فرمایش پروردگار عالم که می فرماید: نه چنین است بلکه غلبه کرده و بر دل های ایشان زنگ ها نهاده آنچه را که انجام داده اند.»
امام صادق (ع) نقل می کنند: پدرم همواره می فرمود: «ما من شیء أفسد للقلب من خطیئة إن القلب لیواقع الخطیئة فما تزال به حتى تغلب علیه فیصیر أعلاه أسفله؛ چیزى بیشتر از گناه قلب را فاسد نکند، قلب مرتکب گناهى مى شود و بر آن اصرار می ورزد تا بالایش به پائین می گراید (سرنگون و وارونه نمی شود و سخن حق و موعظه در آن نمی گنجد و تأثیر نمی کند).»
امیر المؤمنین (ع) فرمود: «لا وجع أوجع للقلوب من الذنوب و لا خوف أشد من الموت و کفى بما سلف تفکرا و کفى بالموت واعظا؛ دردى دردناک تر از گناه براى دل نیست، و ترسى سخت تر از مرگ نیست و گذشته براى اندیشیدن (و عبرت گرفتن) بس است و مرگ براى اندرز دادن کافى است.»
و نیز حضرت صادق (ع) فرمودند: «من هم بسیئة فلا یعملها فإنه ربما عمل العبد السیئة فیراه الرب تبارک و تعالى فیقول و عزتی و جلالی لا أغفر لک بعد ذلک أبدا؛ کسی که اراده گناهی کرد، پس آن را به جای نیاورد، به درستی که بنده ای گناهی می کند و خدا او را می بیند می فرماید به عزت و جمال خودم سوگند، پس از این تو را هرگز نمی آمرزم.
یعنی به سبب این گناه سزاوار و مستحق محرومیت از الطاف حق می گردد و موفق به توبه نشده و در نتیجه آمرزیده نمی گردد.»
علامه مجلسی در شرح این حدیث می فرماید: در این فرمایش امام (ع) امر به ترسیدن از تمام گناهان است زیرا هر گناهی متحمل است از این قسم باشد.
امـام عـلـى (ع): «ألا و إن الخطایا خیل شمس حمل علیها أهلها و خلعت لجمها فتقحمت بهم فی النار؛ بـدانـیـد کـه گـنـاهان اسبان چموشى هستند که گناهکاران بر آنها نشسته و لگام هایشان را رها کرده اند و گناهان آنان را در آتش فرو مى افکند.»
امـام عـلـى (ع): «کـسـى که با گناه به پیروزى دست یابد پیروز نیست و کسى که با (توسل به) بدى چیره گردد (در حقیقت) شکست خورده است.»
ابوبصیر گوید: شنیدم امام باقر (ع) می فرمود: «اتقوا المحقرات من الذنوب فإن لها طالبا یقول أحدکم أذنب و أستغفر إن الله عز و جل یقول: «و نکتب ما قدموا و آثارهم و کل شیء أحصیناه فی إمام مبین» و قال عزوجل: «إنها إن تک مثقال حبة من خردل فتکن فی صخرة أو فی السماوات أو فی الأرض یأت بها الله إن الله لطیف خبیر»؛ از گناهانى که ناچیزش انگارید بپرهیزید زیرا آنها هم بازخواست کننده اى دارد، شخصى از شما می گوید: گناه می کنم و آمرزش می خواهم و خداى عزوجل می فرماید: «آنچه را پیش فرستاده و آثارشان را خواهیم نوشت و همه چیز را در امام مبین (لوح محفوظ یا نامه اعمال) شماره می کنیم» (یس/ 12) و باز فرماید: «به راستى که اگر آنها (کردار و گفتار بندگان) به وزن دانه خردلى بوده و در میان سنگ سخت یا در آسمان ها و یا در زمین باشد، خدا آنها را بیاورد، همانا خدا باریک بین و آگاهست» (لقمان/ 16)»
امام کاظم (ع): «إن العقلاء ترکوا فضول الدنیا فکیف الذنوب و ترک الدنیا من الفضل و ترک الذنوب من الفرض؛ همانا خردمندان زیادى دنیا را رها کردند چه رسد به گناهان! در حالى که ترک دنیا فضیلت و ارزش است و ترک گناهان واجب.»
امام على (ع) فرمودند: «اجتناب السیئات اولی من اکتساب الحسنات؛ دورى کردن از بدی ها سزاوارتر از انجام خوبی هاست.»
و نیز فرمودند: «اگرخداوند براى نافرمانى از خود بیم (آتش) هم نمى داد باز واجب بود که به پاس نعمت هایش نافرمانى نشود.»
ارتکاب گناه و نافرمانی خداوند، آثار و عواقب ناگواری در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد که به برخی از روایاتی که در این مورد بیان شده اند، اشاره می کنیم:
امام باقر (ع) می فرمایند: «ما من نکبة تصیب العبد إلا بذنب؛ هیچ نکبتى به بنده نمی رسد مگر به خاطر گناه.»
ایشان در روایت دیگری نیز می فرمایند: «إن العبد لیذنب الذنب فیزوى عنه الرزق؛ همانا بنده مرتکب گناهی می شود، در نتیجه روزی او کم می شود.»
امام باقر (ع) فرمودند: «إن العبد یسأل الله الحاجة فیکون من شأنه قضاؤها إلى أجل قریب أو إلى وقت بطی ء فیذنب العبد ذنبا فیقول الله تبارک و تعالى للملک لا تقض حاجته و احرمه إیاها فإنه تعرض لسخطی و استوجب الحرمان منی؛ همانا بنده از خدا حاجتى مى خواهد، اقتضا دارد که زود یا دیر بر آورده شود، سپس آن بنده گناهى انجام مى دهد خداوند به فرشته مى فرماید: حاجت او را روا مکن و او را محروم ساز زیرا در معرض خشم من در آمد و از طرف من سزاوار محرومیت شد.»
نقل شده که گزار موسی (ع) به مردی از اصحابش افتاد که در سجده بود هنگامی که بازگشت باز همان شخص را در سجده دید فرمود اگر حاجتت به دست من بود هر آینه برآورده کرده بودم. خداوند به او چنین وحی فرمود که اگر آنقدر برای من سجده کند که گردنش خورد شود از او نمی پذیرم تا اینکه از آنچه که ناخوش آیند من است روی گرداند و به آنچه مطلوب من است روی آورد. یعنی از گناه پرهیز کند و عبادات را به جای آورد و گرنه گناه جلو استجابت دعا را می گیرد.»
امام رضا (ع) می فرمایند: «کلما أحدث العباد من الذنوب ما لم یکونوا یعملون أحدث الله لهم من البلاء ما لم یکونوا یعرفون؛ هر زمانی که مردم گناهانی را انجام دهند که قبلا انجام نداده بودند (گناه جدیدی انجام دهند)، خداوند بلایی بر آنها می فرستد که قبلا آن را نمی شناختند.»
امام صادق (ع) فرمود: «أما إنه لیس من عرق یضرب و لا نکبة و لا صداع و لا مرض إلا بذنب و ذلک قول الله عز و جل فی کتابه «و ما أصابکم من مصیبة فبما کسبت أیدیکم و یعفوا عن کثیر قال ثم قال و ما یعفو الله أکثر مما یؤاخذ به»؛ هیچ رگى زده نشود و پایى به سنگ نخورد و درد سر و مرضى پیش نیاید مگر به جهت گناهى (که انسان مرتکب شده است) و همین است که خداى عزوجل در کتابش می فرماید «هر مصیبتى به شما رسد، براى کاری است که به دست خود کرده اید و خدا از بسیارى هم گذشت می کند»» (شوری/ 30) سپس امام (ع) فرمود: آنچه خدا از آن می گذرد، از آنچه از آن مؤاخذه می کند بیشتر است.»
از رسول اکرم (ص) روایت شده که: «إن العبد لیحبس على ذنب من ذنوبه مائة عام؛ بنده برای یک گناه از گناهانش یک صد سال نگهداشته می شود.»
امیر المؤمنین (ع) می فرمود: «لا تبدین عن واضحة و قد عملت الأعمال الفاضحة و لا یأمن البیات من عمل السیئات؛ تو که اعمال رسوا کننده مرتکب شده اى خنده دندان نما مکن، و کسى که گناهانى کرده، از بلاى شبگیر و پیش آمد ناگهانى نباید ایمن باشد.»
امام باقر (ع) فرمود: «الذنوب کلها شدیدة و أشدها ما نبت علیه اللحم و الدم لأنه إما مرحوم و إما معذب و الجنة لا یدخلها إلا طیب؛ همه گناهان سخت است (از نظر نافرمانى خدا و کیفر و عقوبت آنها) ولى سخت ترین آنها گناهانى است که بر آن گوشت و خون بروید (مانند خوردن مال حرام یا اصرار بر گناه اگر چه حلال خورد) زیرا آن گنهکار یا بخشوده و یا معذب گردد و جز شخص پاک به بهشت وارد نشود (پس چنین گنهکارى باید در برزخ و یا محشر عذاب کشد تا آن گوشت و خونش بریزد و تصفیه گردد و سپس داخل بهشت شود).»
امام کاظم (ع) فرمودند: «إن لله عز و جل فی کل یوم و لیلة منادیا ینادی مهلا مهلا عباد الله عن معاصی الله فلو لا بهائم رتع و صبیة رضع و شیوخ رکع لصب علیکم العذاب صبا ترضون به رضا؛ در هر شب و روز از جانب خداى عزوجل آواز دهنده اى ندا مى دهد: اى بندگان خدا! از نافرمانى خدا باز ایستید، باز ایستید، زیرا اگر به خاطر حیوانات چرنده و کودکان شیرخواره و سالخوردگان خمیده پشت نبود، چنان عذابى بر سر شما ریخته مى شد که ریزه ریزه مى شدید.»
پیامبر خدا (ص): «إیاک أن تدع طاعة و تقصد معصیة شفقة على أهلک- لأن الله تعالى یقول: «یا أیها الناس اتقوا ربکم و اخشوا یوما لا یجزی والد عن ولده و لا مولود هو جاز عن والده شیئا»؛ مبادا از روى مهر و محبت به خانواده ات، طاعت خدا را واگذارى و به نافرمانى او روى آورى، زیـرا خـداى تـعـالى مى فرماید: «اى مردم! از پروردگارتان بترسید و از آن روزى بهراسید که نه پدرى مى تواند براى فرزندش کارى بکند و نه فرزندى براى پدرش».
امام على (ع): «إیاک و المجاهرة بالفجور فإنها من أشد المآثم؛ از آشکار کردن فسق و فجور (خود) بپرهیز که آن از بدترین گناهان است.»
و همچنین فرمودند: «أعظم الذنوب عند الله سبحانه ذنب صغر عند صاحبه؛ بـزرگـتـریـن گـنـاه نـزد خـداى سبحان، گناهى است که گنهکار آن را کوچک شمارد.»
امام صادق (ع): «مردى به حسین (ع) نوشت: مرا دو کلمه موعظه کن آن حضرت به او نوشت: من حاول أمرا بمعصیة الله کان أفوت لما یرجو و أسرع لمجی ء ما یحذر؛ هر که با نافرمانى خدا کارى را بجوید، مطلوب خود را بیشتر از دست دهد و به آمدن آنچه از آن دورى مى کرده است بیشتر شتاب بخشد.»
امـام عـلـى (ع): «اتقوا معاصی الله فی الخلوات فإن الشاهد هو الحاکم؛ از مـعـاصـى خـدا در تـنـهـایی هـا (ى خود) بپرهیزید، زیرا آن که شاهد است (یعنى خداوند) همان داور است.»
امام سجاد (ع): «از شاد شدن به گناه بپرهیز که شاد شدن به گناه از ارتکاب آن بدتر است.»
پـیـامـبـر خـدا (ص): «هر که از کارى حرام روى گرداند خداوند به جاى آن عبادتى شاد کننده عطایش فرماید.»