دوگانه پرستی و ثنویت در بین فرق و مذاهب

تاریخ ادیان

در تاریخ ادیان به مجموعه دیدگاههای مبتنی بر فرض دو پایه برای وجود، دوگانه پرستی گفته می شود که در اصطلاح منابع فرق و مذاهب به ثنویت موسوم است. دوگانه پرستی، نوعی آموزه معرفتی و جهان شناختی است که در رده بندی تاریخی ادیان، ضلع چهارم سه آموزه دیگر توحید، شرک و وحدت وجود به شمار می رود. بنابراین، هرگونه دوگانه گرایی مبتنی بر تفکیک روح و جسم، نور و ظلمت، خیر و شر، خدا و شیطان، الزاما به ثنویت منتهی نمی شود. با این حال، فرض حد و مرز کاملا قطعی و دقیق میان وحدت وجود، توحید، ثنویت و شرک از نظر تاریخی چندان قابل دفاع نمی نماید؛ زیرا عموما به طیف هایی از دوگانه گرایان در میان معتقدان به آموزه های دیگر برمی خوریم که در صدد برقراری نوعی تفکیک ثنایی در داخل دستگاه دینی خود برآمده اند؛ به نحوی که گاه دین پژوهان را به هنگام دسته بندی ادیان به سردرگمی و تردید انداخته است.
آموزه ثنویت در میان بیشتر اقوام باستان به نوعی پیرو داشته است. تضاد «Maya» با «Atman» در ادیان هندی و «Yin» با «Yang» در ادیان چینی و اهورامزدا با اهریمن در ادیان ایرانی، از نمونه های شاخص آن است و گونه های دیگر آن نیز در میان مصریان و یونانیان و بومیان آمریکای شمالی و عرب قبل از اسلام گزارش شده است. گرچه برخی از گونه های ثنویت دارای شهرت و گاه قدمت بیشتری نسبت به دیگر گونه هاست، با این حال در نظر گرفتن خاستگاه واحد و مشترکی برای این عقیده چندان قابل دفاع نمی نماید.

عقیده ثنویت و شعوبیگری

عقیده ثنویت با وجود تصریح به آن در قرآن تا پیش از پیدایش جریانهای شعوبیگری در ایران در بین منابع نخستین اسلامی بازتابی نیافته است. جریانهای مذکور با هدف بازگشت به دوره پیش از اسلام در لایه های اندیشه ای خود به شدت بر آیینهای ایران باستان تأکید می نمودند. پیدایش و گسترش این جریانها به واکنش تند و سریع دانشمندان مسلمان به ویژه نویسندگان فرق و مذاهب انجامید. احتمالا به همین دلیل در منابع مذکور از میان رویکردهای گوناگون ثنوی تنها به ثنویت ایرانی توجه شده و گویا نوعی تلازم بین آن و فرهنگ ایران قبل از اسلام برقرار شده است.
البته واکنش نویسندگان فرق و مذاهب در این خصوص همواره به محکومیت مطلق ادیان ایران قبل از اسلام نینجامیده و گاه با اعتقاد به تحریف شدن آیین زرتشت، ثنویت را بازمانده آیینهای قبل از وی یا از بدعتهای پس از وی شمرده اند. به هر روی در آثار فرق و مذاهب، افزون بر دین زرتشت از آیینهای ایرانی دیگری نیز در زمره پیروان ثنویت یاد شده که زروانیه، دیصانیه، مرقیونیه، مزدکیه، مانویه از مهم ترین آنها به شمار می رود. همان گونه که از ظاهر عناوین مزبور برمی آید، بسیاری از آنها نامهایی برساخته از سوی فرق نویسان مسلمان بر مبنای وجود عقیده بارزی میان گروهی از مذاهب یا بر اساس نام سردسته آن گروه است. در آثار فرق و مذاهب، مجموعه عقاید گوناگونی به آیینهای مذکور نسبت داده شده که در بسیاری از موارد همانند دیگر نسبتهایی که این گونه منابع به فرقه ها و مذاهب رقیب داده اند، غیر واقعی و نادرست است.

ادیان مختلف

1. مجوس:
این نام معمولا در مورد زرتشتیان به کار رفته و در نقش مشهورترین آیین معتقد به ثنویت، نشان می دهد که پیام زرتشت، رنگی توحیدی داشته و مایه های ثنوی آن از عقاید پاره ای آیینهای باستانی آریاییان پدید آمده است. سهروردی، معروف به شیخ اشراق، از علاقه مندان به فرهنگ ایران قبل از اسلام، نیز با این اعتقاد که سخن حکیمان فارس به صورت رمز و اشاره بوده، عقاید کفرآمیز را به مانی و مزدک نسبت می دهد که نمونه این ادعا در شاهنامه فردوسی نیز به چشم می خورد. به هر روی شهرستانی در بیان عقاید زرتشت می نویسد که او جهان را به دو بخش «مینوی: عالم روحانی» و «گیتی: عالم جسمانی» تقسیم نموده و انسان را نیز در تناسب با جهان دارای دو بخش روح که نورانی است و بدن که ظلمانی است، دانسته است. همچنین به برخی از زرتشتیان نسبت داده شده که آنان اهریمن را موجودی حادث دانسته اند که از عفونتهای زمین و یا از این اندیشه ایزد پدید آمد: آیا کسی با من در مملکتم ستیز خواهد کرد؟

2. زروانیان:
این گروه به مفهوم «زروان» منسوبند که شخصیتی در رأس هرم جهان بینی آنان است. زروان در واقع منشأ پیدایش دو نیروی اصلی نیکی و بدی؛ یعنی اهورامزدا و اهریمن، به شمار می رود و در نقش مفهوم زمان گرچه خود ذاتا بد نیست، زمینه بدی را در خود دارد و همه شرور در بستر آن پدید می آیند.
شهرستانی عقاید این گروه را چنین بیان می کند: «زمانی که هیچ نبود، زروان نامی برای هزار سال زمزمه و نیایش کرد که فرزندی از او متولد شد تا آن که در تحقق آرزوی خویش شک کرد و در این هنگام نطفه "اهورامزدا" از آن نیایشها و نطفه "اهریمن" از این شک منعقد گشت و زروان نذر کرد که هر کدام از دو فرزندش زودتر نزد وی حاضر شود، ملک جهان را به او دهد. اهریمن به واسطه اهورامزدا از این نذر آگاه گشته، شکم مادر را درید و خود را زودتر نزد پدر حاضر ساخت، اما زروان در اثر شدت گندی و تاریکی اهریمن او را انکار نموده، حکومت جهان را به اهورامزدا سپرد، اما به جهت پایبندی به نذر خویش، اختیار جهان را به طور محدود به اهریمن بخشید تا آن که سرانجام با نابودی او همه جهان در اختیار اهورامزدا قرار گیرد. از این هنگام هر یک از آن دو به آفرینش پدیده های نیک و بد مشغول شدند.»
گاه نیز گفته شده که جنگهایی بین آن دو پدید آمد که سرانجام با غلبه اهریمن به صلح انجامید و اختیار جهان تا مدت معینی به وی سپرده شد و یا آن که اهورامزدا برای رهایی نورهای اسیر شده به دست اهریمن پدید آمده است.

3. دیصانیان:
این گروه به نام بنیانگذار آن «باردیصان» نسبت داده شده است. درباره عقاید وی گفته شده که او به دو اصل نور و ظلمت اعتقاد داشت و پیدایش کارهای نیک و پدیده های نورانی را از روی اختیار و کارهای ناشایست و پدیده های ظلمانی را از روی اضطرار می پنداشت. بر همین اساس، او نور را زنده و توانا و دارای احساس و ادراک می دانست و ظلمت را مرده و جاهل و ناتوان و جامد می شمرد. نور در بخش فرازین هستی و ظلمت در بخش فرودین آن قرار دارد و آن دو به جز در قسمت تماسشان، از همه جهات بی نهایت امتداد دارند. نور که از تماس با ظلمت آزار می کشید، تصمیم گرفت خود را با فشاری ناگهانی از آن رها سازد، اما این کار موجب سقوط و گرفتاری بیشتر او در ظلمت شد. در گزارشی دیگر گفته شده که نور برای اصلاح ظلمت و استخراج نیروهای مفید آن با اختیار خود به وادی ظلمت پاگذاشت، اما درون آن گرفتار آمد و ظلمت در این فرصت توانست با استفاده از نیروی نور به آفرینش شرور و بدیها بپردازد.

4. مرقیونیان:
این گروه نیز به نام بنیانگذار آن معروف است که در صدد آمیزش عقاید ایرانی با دین مسیحیت برآمده بود. گفته شده که وی به نیروی سومی در نقش حد فاصل نور و ظلمت برای تعدیل خیر و شر اعتقاد داشت. این حد فاصل مورد تجاوز شیاطین ظلمت قرار گرفت و لذا خداوند برای نجات آن فرزندش مسیح را به آن دیار فرستاد.

5. مانویان:
مانی با آشنایی وسیعی که با آیینهای ایران باستان، اندیشه های بودا و دین مسیحیت داشت، آیینی نو با ترکیب آموزه های گوناگون آن ادیان ابداع نمود. او دین خود را در عصر شاپور ساسانی عرضه نمود و سرانجام به دست بهرام گور کشته شد. ابن ندیم، آثار متعددی به مانی نسبت داده که مشهورترین آن زبور مانوی است که کتاب مقدس مانویان به شمار می رود. دین مانی در بین النهرین، سوریه، مصر و حتی در مناطقی از اروپا، چین، هند و آسیای میانه رواج بسیاری یافت و حتی تعدادی از قدیسان مسیحی مانند سن آگوستین نیز مدت زمانی به دین مانی گرویدند.
دیانت مبسوط و اندیشه پیچیده و اسرارآمیز آن در کنار مدل تلفیقی، از عوامل این گسترش به شمار می رود. مانویان در سده های نخست اسلامی، حضوری جدی در جهان اسلام داشتند که بازتاب آن در مجموعه وسیعی از متون کلامی، حدیثی، تاریخی و فرق و مذاهب به چشم می خورد. شهرستانی در بیان عقاید مانی، بخشی از کتاب مقدس مانویان را از نسخه موجود آن نقل کرده است: «روح القدس به ما آموخت که دو گوهر هست: روشنی و تاریکی که از آغاز از هم جدا بودند. تاریکی پنج مخزن دود و آتش و باد و آب و تاریکی را به جنبش درآورد تا با نور بستیزد و پدر، فرزند برومندش را گسیل داشت و او از تن خویش، دوشیزه روشنایی را با پنج نیرو آفرید. سرانجام بخشی از نور در دیار ظلمت به اسارت رفت و خداوند دومین فرزند خویش را برای نجات آن فرو فرستاد و او نیز برای رهایی و پالایش نور به آفرینش جهان پرداخت و در پایان جهان نیز نور خواهد توانست از سرزمین تاریکی بگریزد.»

6. مزدکیان:
اینان پیروان مزدکند که در عصر قباد ساسانی، آیین خود را عرضه نمودند و مدت زمانی نیز قباد به او گروید تا آن که سرانجام به دست انوشیروان کشته شد. دو کتاب دیسنا و زند به او نسبت داده شده است. درباره عقاید او در منابع فرق چنین آمده که وی کارهای نور را از روی قصد و اختیار و کارهای ظلمت را از روی تصادف و اتفاق می دانست و نور را دانا و دارای احساس و ظلمت را نادان و نابینا می پنداشت. در دیدگاه او، آمیزش نور و ظلمت با یکدیگر و سرانجام رهایی و نجات نور نیز اتفاقی و نه از روی قصد و اختیار رخ می دهد.

ثنویت در عصر اسلامی

افزون بر موارد فوق، در منابع فرق و مذاهب از فرقه های ثنوی دیگری نیز یاد شده که عمده آنها از انشعابات آیینهای مذکور یا از جریانهای شعوبیگری در عصر اسلامی به شمار می روند. این فرقه ها عبارتند از: کیومرثیه، مسخیه، خرمدینیه، ماهانیه، صیامیه، مقلاصیه، کینونیه، تناسخیه، مغتسله، ریشیه، ماریه، دشتیه، جنجیه، مهریه. منابع فرق و مذاهب معمولا در کنار شمارش عقاید ثنویان، بلافاصله بر مبنای گرایش دین خود در پی جستجوی نوعی گرایش ثنوی در عقاید گروههای رقیب برآمده و فرصت را برای سرکوبی آنان مناسب یافته اند.
در این میان روایتی منسوب به پیامبر بر شدت منازعات افزوده است. این روایت در منابع حدیثی اهل سنت چنین آمده است: «القدریه مجوس هذه الامه» مخالفان معتزله از اهل حدیث و اشاعره، این روایت را بر رقیب دیرین خود حمل کرده و عقیده جبر ستیزانه تفویض را مصداق این روایت شمرده اند. در مقابل معتزله نیز از در دفاع برآمده و مفهوم «قدریه» را به معنای اعتقاد به قدر و نه انکار آن دانسته و در نتیجه مصداق این روایت را جبرگرایان اشعری پنداشته اند و سپس برای توجیه ارتباط این عقیده با ثنویت ادعا کرده اند که ثنویان نیز خیر و شر را ذاتی نور و ظلمت می دانند و منکر اختیار انسانند. این در حالی است که ترکیب ساختاری روایت مزبور و طرح همزمان آن با پیدایش نزاع جبر و اختیار در کنار نقدهای سندی موجود، نشان از برساختگی آن دارد. بازتاب وسیع دیگری از مباحث دوگانه پرستی در منابع کلامی مذاهب اسلامی به چشم می خورد که در پی رد و ابطال عقاید منسوب به ثنویان و به طور خاص اعتقاد به دو مبدأ مستقلند. رساله های مستقلی نیز از متکلمان سده های نخستین در رد عقاید ثنویان گزارش شده که الرد علی الاثنین از هشام بن حکم و اقتصاص مذاهب اصحاب الاثنین از ابوعیسی وراق و رساله ای از کندی، فیلسوف مشهور، از مهم ترین آنها به شمار می رود.