ادبیات مانوی

دین مانی هرچند دینی اصیل نیست و آمیخته ای از تعالیم چند دین بزرگ، یعنی دین زرتشت، بودا و مسیحیت، است با این همه از چند نظر از برخی ادیان دیگر ممتاز است. شخص مانی به نوشتن کتاب، و به تصویر کشیدن تعالیم خود، اهمیت داده است. برخلاف بودا و زرتشت و عیسی که چیزی به رشته تحریر درنیاوردند، مانی به دست خود، هشت کتاب نوشته است. علاوه بر این، ادبیات مانوی انبوهی از کتابهای مختلف است که به زبانهای گوناگون نوشته شده اند، به همین جهت دین مانی از لحاظ گوناگونی زبان متونش نیز جالب توجه است. متون مانوی به زبانهای پارسی میانه، پهلوی، سغدی، چینی و اویغوری نوشته شده اند. تصویرگری مانی و آثار به دست آمده در این زمینه (به ویژه کتاب ارژنگ) از امتیازات او محسوب می شود.

ادبیات مانوی

ادبیات مانوی به دو دسته متون مقدس و جز آن تقسیم می شود. ادبیات مقدس شامل 6 کتاب از 8 کتاب مانی است. ادبیات غیر مقدس شامل کتب گوناگونی است که بخش اعظم آنها را سرودها و نیایش ها تشکیل می دهند. غیر مانویان نیز اطلاعات ارزشمندی درباره دین مانی و کتابهای او در اختیار ما نهاده اند. این افراد یا به قصد مخالفت، آثاری را تألیف کرده و در آن، از مانی و دین او سخن رانده اند (مانند مسیحیان و زرتشتیان) و یا تنها به قصد گزارشی بیطرفانه، دست به چنین کاری یازیده اند (مانند نویسندگان مسلمان). مانویت اساسا یک دین مکتوب است. در میان دینهایی که مانی در ابداع خویش از آنها بهره برد، هیچ یک همچون دین او آثاری مکتوب نداشتند که به دست بانیان آن دین نوشته شده باشد. بودا، زرتشت و عیسی درباره دین خود چیزی ننوشته بودند. اما مانی کتابهایی نوشت و نظام عقیدتی قابل فهمی از تلفیق آراء این ادیان بوجود آورد.

زبان مانی

مانی اهل بابل بود و بابل بخش پایینی بین النهرین است که در آن زمان مردمانش به زبان آرامی (یا دقیق تر آرامی شرقی) سخن می گفتند. مانی گفته است: «من شاگردی شاکرم که از سرزمین بابل برخاستم.» زبان آرامی شرقی در ارتباطی تنگاتنگ با زبان سریانی ادسایی (زبان ادبی ای که در ادسا رواج یافت) است. بخشهایی از اشعار مانوی که احتمالا خود مانی آنها را سروده است، به صورت محاوره ادسایی به رشته تحریر درآمده اند. مانی در به کارگیری ابزار زبان شناختی خود نیز (تا آنجا که به زبانهای ایرانی، چون پارسی میانه و پهلوی مربوط می شد) نوآور بود.
او در حقیقت، پیچیدگیهای نگارشی این زبانها را اصلاح کرد. مانی بخش بزرگی از آثار خود را نه به زبان ایرانی، بلکه به آرامی شرقی نگاشت. تنها یک کتاب او، شاپورگان، به زبان پارسی میانه نوشته شده است. این نوشته ها نشان می دهد که مانی مردی اهل دانش و برخوردار از فرهنگ گسترده ای بود و بی تردید با اناجیل چهارگانه و رساله های پولس، مکاشفات حضرت آدم، شیث، پولس، اندریاس آشنا بود و مهم تر از همه توماس، مبلغ مسیحیت در هند، را نیز دیده بود. توماس از نظر او یک الگوی تبلیغ بود. او احتمالا با نوشته های فلسفی و شاعرانه بردیصان نیز آشنایی داشت، چون در کتاب رازها از او سخن می گوید. نیز تردیدی نیست که مانی با سنت زرتشتی آشنا بوده است و بعدها در سفرهای تبلیغی خود با بسیاری از سنتهای زنده دیگر نیز آشنا گشت و بی شک فرصت مطالعه آیین بودایی مهایانه را نیز یافت. نخستین بار سریانیان به مانی گفتند: «مانی حیه»؛ (مانی زنده به معنای بیدار، عارف و آگاه) و همین نام را یونانیان به نیز بدل کردند، یعنی «مانی زنده» که در واژه انگلیسی Manichacism بازمانده است.
مانی و شاگردان و جانشینان او به هنرهای دیداری، گرافیکی و خطاطی بس ارج می نهادند. به همین مناسبت، شهرت مانی به عنوان نقاش تا سده های بسیار دوام یافت.

اعتماد مانی و پیروانش به سنت نوشتاری و خلق آثار مکتوب
به طور کلی اعتماد فوق العاده مانی و پیروانش به سنت نوشتاری و خلق آثار مکتوب در تاریخ عتیق امری کاملا استثنایی بود؛ زیرا اندیشمندان عهد باستان وثوق سنت شفاهی را بیشتر می دانستند. بنابر گفته دانشنامه بزرگ زرتشتیان، کتاب دینکرد، اهمیت کلام شفاهی بی تردید بیشتر از نوشتار است. تاکید بر سنت شفاهی در نوشته های افلاطون و اندیشه سقراط نیز دیده می شود. از این لحاظ انبوه نوشته های مانی در میان ادیان دیگر به او ویژگی خاصی می بخشد. مانی مخترع خط جدید هم بوده دارای حروف مصوته، که کتابهای مانویان پارتی زبان و پارسیک زبان و سغدی زبان و غیره به آن خط که مشتق از سریانی و ساده تر از آن است، نوشته شده است.

متون مانوی

متون مانوی را به چند گروه می توان تقسیم کرد:
الف: نوشته های خود مانی که شامل هشت کتاب است. به جز دو کتاب، یعنی شاپورگان و ارژنگ، بقیه جزو متون مقدس و معتبر مانویان محسوب می شود.
ب: نوشته های بزرگان مانوی که ادبیات غیر معتبر مانویت را تشکیل می دهند.
ج: آثار دیگران که در آنها بخشهایی از آثار مانوی آمده است.
از دست نوشته های ارزشمند و گوناگون مانی تنها مقدار کمی بازمانده است. نوشته های بزرگان مانوی نسبتا بیشتر شناخته شده است تا نوشته های مانی. نوشته های مانی اساسا از طریق متن های مکشوف در ترفان در آسیای میانه در آغاز سده حاضر و یافته های فیوم در مصر در 1930 به دست آمده است. در میان آثار مربوط به شرح حال اولیا و قدیسان باید مجموعه دست نوشته های مانوی کلن را نام برد، که ترجمه ای یونانی از اصل سریانی و مربوط به سده پنجم میلادی است. این مجموعه که بیشتر آن از بین رفته است در یونان در منطقه ای به نام اکسیرینخوس پیدا شد، مجموعه های دیگری از مواعظ، اشعار و سرودها نیز در دست است.

مجموعه کتب مقدس و آثار مانی، (The Canon)
مانی یکی از ابزار مهم تبلیغی خود را کتابت می دانست، بر خلاف سنت شفاهی رایج در ایران. آثار اصلی مانوی که متعلق به مانی شمرده می شود، هفت اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود و در زمره متون مقدس مانویان و معتبر شمرده می شوند که عبارتند از:
1- اونجیلون زیندگ (انجیل زنده) 2- نیان زینده گان (گنج زندگی یا گنج حیات) 3- رسالات 4- کتاب رازان (اسرار یا رازها) 5- کتاب کوان (غولان) 6- دیوان (نامه ها) 7- مزامیر و نیایش ها
1- انجیل زنده: نام این اثر مانی، انجیل زنده است، از آن رو که مانی خود را به منزله ی حواری مسیح و ادامه دهنده ی راه او می دانست. در نظر او، انجیل مسیحیان دست برده شده و انجیلی که خود آورده، انجیل زنده بود. این هفت کتاب، کتاب های آیینی مانوی به شمار می آیند. این اثر به زبان سریانی نوشته شده و بخشی از این کتاب که از سریانی به یونانی ترجمه شده است. در مجموعه دست نوشته های مکشوف در اکسیرینخوس وجود دارد. در این کتاب، او خود را همان فارقلیط می داند که مسیح مژده آمدنش را داده بود. به نظر می آید که مانی در این کتاب ضمن همراهی با آموزه عیسی در صدد پیشی گرفتن بر اناجیل معتبر مسیحیان بوده است.
2- گنج حیات: این عنوان یادآور کتاب مقدس منداییان، یعنی گنزه، (Ginza) به معنای گنج است و شاید این امر گواه ارتباط مانی و منداییان باشد. این کتاب که به عربی "کنزالاحیاء" معروف است در شرح آنچه در نفس از جهت روشنائی مایه خلاص و از جهت تاریکی مایه فساد است. و در این کتاب افعال نکوهیده را به ظلمت نسبت می دهد. بخشی از این کتاب در کتاب ابوریحان بیرونی آمده است. بخشهای دیگری از آن نیز در کتاب آگوستین نقل شده است.
3- رساله: مضمون این اثر احتمالا نوعی اخلاق عملی بوده است اما متأسفانه هیچ قطعه ای از این اثر در دست نیست و نمی توان سخن قطعی ای درباره آن گفت.
4- کتاب رازها: نام عربی آن "سفرالاسرار" است که آیات و معجزات انبیاء را مورد طعن قرار داده است. این کتاب شامل هجده فصل و مضمون آن حمله به جانشینان بردیصان است. عناوین فصول این کتاب در الفهرست ابن ندیم آمده است، اما هیچ بخشی از آن کشف نشده است. آنچه از عناوین آن برمی آید این است که فصل 1 و 12 و 13 مربوط به تعالیم بردیصان بوده است. شاید بتوان حدس زد که این اثر به قصد مقابله با اثری باشد که به همین نام نزد پیروان بردیصان رواج داشته است. بخشهایی از این کتاب نیز در کتاب ابوریحان بیرونی ترجمه شده است.
5- کتاب غولان: آنچه درباره این کتاب می دانیم مدیون آثار مکشوفه در ترفان است. قطعات مذکور امروزه یک کل را تشکیل می دهد، گرچه قسمتهای افتاده ای نیز در آن دیده می شود. در این کتاب، مانی یک اسطوره کهن شرق میانه را انتخاب می کند و با استفاده از طرح آن به بیان نظرگاههای خود می پردازد.
این اسطوره همان افسانه هبوط فرشتگانی است که با اژدهایی درگیر بودند. در نوشته های ایرانی میانه، سام و نریمان، دو کشنده اژدها و از چهره های آشنای اسطوره ای ایران باستان هستند. مانی این طرح را که خاستگاهی ایرانی دارد با داستان هبوط فرشتگان آن چنان که در کتاب اول اخنوخ آمده است آمیخت و اسطوره ای نوین را آفرید.
6- نامه ها: این نوشته ها در مجموعه ای به زبان قبطی به دست آمده اند و اکثر بخشهای آن گمشده اند. جز عناوین و مقدمات آنها نمی توان نکته ای را از این نامه ها دریافت. دو نامه ای که از مضمون آنها مطلعیم محتوایی صد در صد عقیدتی ندارند بلکه بیشتر به نامه های شخصی شبیه اند. شاید بتوان گفت که این نامه ها برداشتهایی آزاد از رساله های قدیس پولس هستند. این نامه ها مانند رساله های پولس شامل قطعه های عقیدتی، جهت گیری های عملی و روابط شخصی اند. گرچه این نامه ها در آغاز به قصد انتشار به صورت یک کتاب تهیه نشدند، اما مانی در دوره زندگی اش آنها را همچون بخشی از دستاورد ادبی اش به دیگران می داد تا بخوانند. فهرست مفصلی از نامه های او در الفهرست آمده است. کتابهای معرفی شده همه به زبان سریانی به رشته تحریر درآمده اند.

ادبیات غیر مقدس (Non - Canonical Literature)

دو اثر دیگر به مانی نسبت داده اند که بیرون از مجموعه رسمی و دینی قرار دارند. این دو اثر عبارتند از: شاپورگان و ارژنگ

کتاب شاپورگان
که به شاپور اول، شاه ساسانی، اهدا شده، به زبان فارسی میانه نوشته شده است (بر خلاف دیگر کتابهای مانی که همه به زبان سریانی نوشته شده اند) این نخستین اثر مانی است که در آن، آموزه اش را شرح می دهد و مضمونی جهان شناسانه و خصوصا آخرت شناسانه دارد. در این کتاب نفس رهائی یافته و نفس درآمیخته با اهریمنان و آلوده به کژی را شرح می دهد، در این کتاب همچنین مطالبی نیز درباره زمان و مکان تولد مانی آمده است. شاید علت تفاوت زبان این اثر با دیگر آثار مانی در این نکته باشد که او درصدد جلب نظر پادشاه بوده، از این رو، به گویش سلسله ساسانی اعتنا کرده است. این کتاب را از قطعات به جا مانده در دست نوشته های مکشوفه در ترفان و نیز از گزارش بیرونی باز می شناسیم.
شاپورگان در طی 255- 250 میلادی به رشته تحریر درآمد. مانی در این کتاب چکیده ی اندیشه های خود را برای شاپور اول ساسانی بیان کرده بود. مانی به یاری برادران شاپور، «پیروز» و «مهرشاه» که به آیین مانی گرویده بودند، توانست سه بار به حضور شاپور پذیرفته شود. ابن ندیم در الفهرست نخستین دیدار آنها را در روز یکشنبه اولین روز ماه نیسان که آفتاب در برج حمل بود، یاد می کند و می نویسد این تاریخ برابر با روز تاج گذاری شاپور بود و در این دیدار، مانی «شاپورگان» را که تنها کتابش به زبان فارسی میانه است، تقدیم شاپور می کند. در نوشته های مانوی آمده که شاپور سخت تحت تأثیر پیام مانی قرار گرفت و به او اجازه داد آزادانه در سراسر ایران تبلیغ کند و به این ترتیب، مانی سال ها جزو ملازمان شاپور شد و حتی در لشکر کشی شاپور در جنگ با والرین، امپراتور روم، چونان کرتیر موبد در کنار او بود، موبدی که بعدها از دشمنان سرسخت مانی و موجب دست گیری و محاکمه ی وی شد.