توتم پرستی در آیین زرتشت قدیم

به نظر ایرانیان قدیم زرتشت درخت سرو را از بهشت به زمین آورد. در دوره گردآوری خوراک که گوشت جانوران غذای اصلی انسان بود، هر قومی به ناچار خود را وابسته حیوانات می یافت پس با چشم حرمت به آنها می نگریست و آنها را زاینده قدرت های زندگی می شمارد. توتم گرایی حیوانی و افسانه های مربوط به کرامات جانوران از این جا سرچشمه می گیرد. طبق روایت های ایرانی، کیخسرو (از پادشاهان عصر کیانیان)، را ماده سگی و اردشیر (از پادشاهان ساسانی) را بزی شیر می دهد و هخامنش را عقابی می پرورد. به روایت شاهنامه فردوسی، زال، پدر رستم به هنگام تولد، موهای سپید بر تن دارد. پدرش سام از این عیب چندان ناخشنود می شود که او را به دست هلاکت می سپارد. ولی سیمرغ بر کودک عطوفت می ورزد و او را می پرورد. در فولکلورهای اقوام متعدد، کرامات بزرگ به پرندگان نسبت داده اند. سیمرغ در شاهنامه، اشعار عطار، مولوی و سایر شاعران صفوی، مظهر قدرت است. هما در افسانه های ایرانی صاحب کرامت است. توتم گرایی یا توتمیسم، اعتقاد داشتن به توتم است. توتم جانور یا گیاه است یا شیئی است که اصل یا نیای یک گروه اجتماعی ابتدایی را تصور می شود. از این رو توتم محور زندگی گروه به شمار می رود.
دکتر جمشید آزادگان (استاد تاریخ ادیان دانشگاه شهید بهشتی)، بر این باور است که فرق بین بت و توتم در آن است که بت همیشه به صورت تعدادی مجسمه یا به طور کلی به شکل شیئی ساخته دست آدمی است حال آن که توتم اولا شامل همه افراد یک گونه از نوع جانور یا گیاه است و ثانیا به ندرت شامل اشیا مصنوع بشر می شود. افراد قبیله، خود را از توتم جدا نمی دانند، خود را خویشاوند توتم، یا توتم را جدای از خود می دانند و اصولا به نام توتم خود نامیده می شوند و او را محترم می شمارند. او را نمی آزارند، نمی کشند، به عنوان غذا نمی خورند، اگر گیاه باشد نمی چینند و هر عملی که به گمان آنان، توتم را خوش نیاید، مرتکب آن نمی شوند.
در اساطیر ماقبل ایران باستان افراد بسیاری به نام های جانوران موسوم شدند، مانند گراز و گرگین احتمالا نام های مرکب مانند گشتاسب، جاماسب و زرتشت را به معنی زرداشتر و همانند اسم های مرکبی از قبیل شیرعلی، مکلف علی، گرگ علی و قوچ علی، در دوره اسلامی بازمانده های نام های توتمی هستند. در دوره کشاورزی، زمین و آب، گیاه و گردش فصول در زندگی بشر اهمیت پیدا می کند. پس توتم گرایی گیاهی و افسانه های مربوط به تبدیل انسان و گیاه به یکدیگر و مراسم جشن های بیماری به وجود می آیند. انسان کرامات فراوان به گیاهان نسبت می دهد. در اکثر کشورها درخت پرستی سابقه کهن دارد. هنوز هم در جاهای بسیار مانند هند شمالی، برخی از درختان را مقدس می دانند. به نظر ایرانیان قدیم، زردتشت درخت سرو را از بهشت به زمین آورد. اعتقاد به کرامات گیاهان در داستان جنگ رستم و اسفندیار، و افسانه سن تارو پهلوان ژاپنی هویداست. چون رستم در جنگ اسفندیار، زخمی کشنده برمی دارد، به سفارش زال به سیمرغ روی می آورد. سیمرغ یک شبه وی را به سوی دریای چین می برد و درمان می کند و دستور می دهد که شاخه معینی از درخت گز می برد و از آن تیری می سازد و به سوی چشم اسفندیار رها می کند.
توتم گرایی گیاهی به موضوع تبدیل انسان و گیاه به یکدیگر می کشد بنا بر فولکلور ایران قدیم، میشی و میشیانه (آدم و حوا)، از بوته ریواس پدید می آید. در ایران درباره سیاوش افسانه های متعددی هست که مضمون آنها به طور خلاصه این است جوان نازنینی به هلاکت می رسد و خونش به زمین می ریزد و در آن فرو می رود و از جایش گل می روید این مفهوم در شاهنامه فردوسی نیز راه یافته است. فردوسی یادآور شده است که چون سیاوش را به دستور افراسیاب تورانی سربریدند از خون او گل «خون سیاوش» رویید. آب برای انسان، به ویژه انسان کشاورز، اهمیت حیاتی دارد. پس ستایش آن امری الزامی است. افسانه هایی در هم جوامع قدیم درباره آب و اعجازهای آن ملاحظه می شود. بنا بر روایات زردشتی همسر زردشت پس از آمیزش با شوی، به چشمه آبی رفت و شست و شو می کرد و تخمه یا نطفه زردشت را به چشمه آب سپرد تا چشمه آب در سر هزاره های آینده، هنگامی که دوشیزگان در آن شست و شوی می کنند، تخمه ها یا نطفه ها را به ایشان سپرد و آنان را از زردشت باردار سازد، و فرزندان سه گانه زردشت را برای راهنمایی مردم به جهان آورد. در جوامع قدیم، آب جنبه الوهیت داشته است. و رب النوع های آب مورد پرستش بوده اند. در ایران باستان برای آناهیتا، الهه آب قربانی می کردند.