کتاب های اپوکریفایی یا قانونی ثانوی عهد قدیم (تقسیمات)

کتاب عهد قدیم از دیدگاه مسیحیان و یهودیان

کتاب مقدس مسیحیان دو بخش دارد: یکی عهد قدیم، که یهودیان هم آن را مقدس می شمارند؛ و دیگری عهد جدید، که ویژه مسیحیان است. هر بخش شامل مجموعه ای از نوشته های مختلف است. این بخش ها دو ویژگی دارند که در بسیاری از کتب مقدس دیگر دیده نمی شوند: یکی این که نوشته های متنوع این دو مجموعه را به نویسندگان زیادی نسبت داده اند؛ دوم این که این دو مجموعه در طی مدت زمانی طولانی نوشته شده اند؛ برای مثال می گویند عهد قدیم در طی قرن ها و عهد جدید در طی حدود یک قرن نوشته شده اند.
از آن جا که در این دوره طولانی یا بعد از آن کتاب های دیگری نیز نوشته شده اند که با کتاب های مجموعه فوق شباهت دارند، لازم بود که در زمانی، کتاب های این مجموعه رسمی و قانونی و کتاب های دیگر غیر قانونی اعلام شوند. طبیعی بود که بین گرایش های مختلف پیرو این دو کتاب، درباره تعداد کتاب های قانونی و غیر قانونی اختلافاتی بروز کند. این مسائل بحثی را با عنوان کتاب های قانونی و غیر قانونی مطرح کرده است. یهودیان و مسیحیان مجموعه عهد قدیم را مقدس و معتبر می شمارند. از سوی دیگر، سه گرایش عمده مسیحیت، یعنی کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان، افزون بر اختلافات دیگر، درباره کتاب های قانونی و غیر قانونی عهد قدیم نیز اختلاف داشته اند. از عهد قدیم دو نسخه مهم قدیمی در دسترس است: یکی به زبان اصلی، یعنی عبری، و دیگری به زبان یونانی، که به ترجمه «سبعینیه» معروف است.
گفته می شود که در قرن سوم ق. م عده ای از یهودیان، به دستور بطلمیوس فیلادلفوس حاکم مصر، ماموریت یافتند که کتاب عهد قدیم را به یونانی ترجمه کنند. از آن جا که تعداد این افراد بیش از هفتاد نفر بود، این ترجمه به «سبعینیه» معروف شد. البته این داستان تنها در «نامه اریستیاس»، که در قرن دوم ق م نوشته شده، آمده است. تفاوت این دو نسخه در این است که برخی از کتاب های نسخه یونانی در نسخه عبری وجود ندارند. افزون بر این برخی از کتاب ها در نسخه یونانی مفصلترند. مسیحیان اولیه که در محیطی یونانی زبان می زیستند، به نسخه های یونانی عهد قدیم، و به خصوص نسخه سبعینیه، مراجعه می کردند. بعدا ترجمه هایی از عهد قدیم به زبان لاتینی صورت گرفتند که بر این نسخه ها متکی بودند. معروف ترین این ترجمه ها، ترجمه موسوم به «ولگات» است که در قرن چهارم به دست جروم قدیس و به دستور پاپ داماسیوس و به منظور پایان دادن به اختلافات ترجمه های قدیم لاتینی، انجام شد. این ترجمه نیز بیشتر بر نسخه سبعینیه متکی است،و بنابراین نسبت به نسخه عبری اضافاتی دارد.
تلقی مسیحیان از عهد قدیم همین نسخه متکی بر ترجمه سبعینیه بود، تا این که پروتستان ها به نسخه عبری رجوع کردند و فقط کتاب های موجود در آن را قانونی شمردند. در مقابل، کلیسای کاتولیک در شورای «ترنت» (در سال 1546 م) همه کتاب های موجود در نسخه ولگات را، به استثنای سه کتاب (اول و دوم اسدراس [عزرا] و دعای منسی)، قانونی شمرد. اعتقاد کلیسای ارتدوکس در این باره شبیه کلیسای کاتولیک بود، با این تفاوت که چند کتاب دیگر را هم قانونی می شمرد. این را باید افزود که کتاب های دیگری نیز در رابطه با عهد قدیم وجود دارند که در هیچ یک از این نسخه ها موجود نیستند.

تقسیمات عهد قدیم با توجه به بحث قانونی و غیر قانونی

با توجه به بحث قانونی و غیرقانونی، و نیز با توجه به چهار گروهی که عهد قدیم را معتبر می دانند (یعنی یهودیان و سه گرایش مسیحیت) این مجموعه به سه قسمت تقسیم می شود:
1. کتاب هایی که همه این گروه ها، بدون اختلاف، قانونی می دانند؛ این ها کتاب های موجود در نسخه عبری عهد قدیمند. عنوان «قانونی» به طور مطلق برای این دسته از کتاب ها به کار می رود.
2. کتاب هایی که برخی از این گروه ها قانونی می شمرند؛ این ها عبارتند از کتاب هایی که تنها در ترجمه سبعینیه موجودند. این کتاب ها را دو گروه کاتولیک و ارتدوکس قانونی می دانند، اما یهودیان و پروتستان ها چنین عقیده ای ندارند. پروتستان ها برای این مجموعه عنوان «اپوکریفا» را به کار بردند. این واژه در اصل یونانی به معنای «مخفی و پوشیده» بود، ولی در انگلیسی رایج به معنای «چیزی که کنار گذاشته می شود» به کار می رود. در مقابل پروتستان ها، کاتولیک ها عنوان «قانون ثانوی» را برای این مجموعه برگزیدند که به قانونی بودن این کتاب ها، هر چند در رتبه دوم، اشاره داشت. آن ها به کتاب های موجود در نسخه عبری عنوان «قانونی اولی» را دادند.
3. کتاب هایی که هیچ یک از این گروه ها قانونی نمی دانند؛ این مجموعه، که در هیچ یک از این نسخه ها موجود نیستند، عنوان «سوداپیگرافا» یا «مجعول العنوان» را به خود گرفته است. کاتولیک ها، که نام «اپوکریفا» را برای دسته دوم قبول ندارند، این نام را برای این دسته از کتاب ها به کار می برند.

کتاب های اپوکریفایی یا قانونی ثانوی عهد قدیم

کتاب های دسته دوم مربوط به این گروه می باشند. سه گروه مسیحی فوق، در نامگذاری و ترتیب این کتاب ها با هم اختلاف دارند. به طور کلی این مجموعه هیجده عنوان را دربر می گیرد.

کتاب طوبیت
کتاب طوبیت سرگذشت زندگی فردی یهودی به همین نام است. در حدود هشت قرن ق م، ده سبط بنی اسرائیل، که کشور اسرائیل را در شمال منطقه فلسطین تشکیل داده بودند، اسیر و به نینوا برده می شوند. در این هنگام فردی به نام طوبیت سرکردگی این قوم اسیر را به عهده می گیرد و خود را وقف خدمت به ایشان می کند و در این راه زیان های زیادی را متحمل می شود. او با قبول خطر مجازات سنگین پادشاه، شبانه جنازه های قوم خود را به خاک می سپارد و در این راه حتی بینایی خود را از دست می دهد. از سوی دیگر، در میان اسباط جنوبی بنی اسرائیل، که در احمتا (اکباتان، همدان) در اسارت به سر می بردند، دختری به نام ساره می زیست که شیطان او را آزار می داد؛ به گونه ای که هفت بار ازدواج کرد و هر بار، در شب زفاف، همسر او از دنیا می رفت. این دو فرد در یک زمان دست به سوی خدا بلند می کنند و از او می خواهند آن ها را از غم و گرفتاری برهاند و خدا دعای هر دو را مستجاب می کند.
خداوند فرشته خود، رافائیل، را به یاری می فرستد. طوبیت پسر خود، طوبیا، را به ماموریتی در سرزمین ماد روانه می کند و رافائیل به صورت یک انسان وی را همراهی و راهنمایی می کند. طوبیا در مسیر خود، با راهنمایی رافائیل، به منزل ساره می رود و با تاکید رافائیل با وی ازدواج می کند و شیطان را از او دور می سازد و در اموال پدرش شریک می شود. پس از بازگشت از این ماموریت، با راهنمایی رافائیل، چشم پدر خود را شفا و او را از غم و غصه نجات می دهد.
وقایع این کتاب به حدود قرن هشتم ق. م مربوط می شود. هر چند در خود کتاب شواهدی دال بر تاریخی بودن آن وجود دارد و برای مثال، اسامی اشخاص و مکان هایی تاریخی در آن آمده است (و همین امر باعث شده که برخی از تحلیلگران پیشین، آن را تاریخی به حساب آورند)، در واقع یک داستان تخیلی بیش نیست. خطاهای فراوانی از نظر تاریخی در آن وجود دارد که نشان می دهد نویسنده، آن منطقه و افراد تاریخی را نمی شناخته است؛ این امر تاریخی بودن کتاب را زیر سؤال می برد. محققان بر این باورند که این کتاب در قرن دوم ق. م (حدود سال 180 ق م)، در فلسطین، به یکی از زبان های سامی، و احتمالا آرامی، نوشته شده است؛ لذا از آن جا که طوبیت، که قهرمان داستان است، در قرن هشتم ق. م می زیسته است، خود وی نویسنده این کتاب نیست و نویسنده واقعی آن ناشناخته است. در واقع این کتابی است داستانی و تخیلی که برای تقویت ایمان قوم و این که خدا در همه حال همراه و یاور پارسایان است نگاشته شده است. این کتاب را کاتولیک ها و ارتدوکس ها قانونی (ثانوی) می شمارند.

کتاب یهودیت
کتاب یهودیت داستان یک زن پارسای یهودی است که با فداکاری و نیرنگ، فرمانده سپاه دشمن را به قتل می رساند و قوم خود را نجات می دهد. به گفته این کتاب، نبوکد نصر (بخت نصر)، که قصد کشورگشایی و حکومت بر سراسر منطقه را دارد، الیفانا را با سپاهی گران به سوی این نواحی گسیل می دارد. الیفانا پس از فتح و غارت بسیاری از مناطق، به دروازه های یهودیه می رسد. کاهن اعظم یهودیه به مردم دستور مقاومت می دهد. وی از مردم شهری که در گلوگاه یهودیه، بر فراز کوه، قرار داشت می خواهد که مانع از ورود دشمن به کشور شوند. هنگامی که سپاهیان نبوکد نصر با مقاومت مردم این شهر روبرو می شوند، شهر را محاصره می کنند و چاه های آب آن را در اختیار می گیرند.
پس از مدت ها مقاومت، وقتی قوم در معرض هلاکت است و می خواهد تسلیم شود، زنی پارسا و زیباروی، به نام یهودیت، برای نجات شهر، نقشه ای را به بزرگان شهر پیشنهاد می کند. او با موافقت بزرگان شهر لباس زیبا می پوشد و خود را می آراید و به سپاه دشمن نزدیک می شود و چنین وانمود می کند که از شهر گریخته است و برای فرمانده لشکر خبرهایی دارد. او را نزد الیفانا می آورند. فرمانده، که مفتون جمال او شده است، علت گریزش از شهر را می پرسد. یهودیت می گوید: «قوم من اگر خدا را اطاعت کنند خدا یاریشان می کند، و تو نمی توانی به آن ها دست یابی، و اگر گناه کنند خدا رهایشان خواهد کرد؛ و چون به زودی آذوقه آنان پایان می یابد، چهار پایان خود را می کشند و قسمت های حرام آن را می خورند و لذا خدا به آن ها غضب می کند و دستیابی بر ایشان برای تو راحت خواهد بود. من نزد شما می مانم و راه ها را نشانتان می دهم، به شرط این که اجازه دهید شب ها به بیابان رفته، خدا را عبادت کنم.» فرمانده با خواسته او موافقت می کند و یهودیت در اردوگاه می ماند.
در یکی از شب ها، هنگامی که یهودیت در خیمه با فرمانده مست تنها بود، سر او را جدا می کند و به بهانه عبادت از اردوگاه خارج می شود و خود را به شهر می رساند. دشمن با کشته شدن فرمانده خود می گریزد و شهر نجات می یابد. در این کتاب، درباره تاریخ زندگی نبوکدنصر و نیز اسامی افراد و مناطقی که نامشان به میان آمده است، خطاهای زیادی این کتاب در حدود سال 150 ق م اندکی پس از شروع انقلاب مکابیان، در فلسطین، به زبان عبری، به دست نویسنده ای ناشناخته نوشته شده است. در این زمان از یک طرف بیم هجوم دشمنان می رفته و از طرف دیگر در میان یهودیان گرایش های هلنیستی رو به گسترش بوده است. لذا نویسنده، این کتاب را به منظور تشویق به مقاومت در برابر دشمنان و دوری از افکار بیگانه و پایبندی به شریعت نگاشته است. این کتاب را دو فرقه کاتولیک و ارتدوکس قانونی (ثانوی) می شمارند.

اضافات کتاب استر
یکی از کتاب های قانونی عهد قدیم، که در همه نسخه ها موجود است، کتاب استر است. این کتاب، مشتمل بر ده باب و درباره سرگذشت یک دختر یتیم یهودی به همین نام است که در زمان اسارت بابلی همسر اخشورش (خشایارشا) می شود و دین خود را مخفی می کند. هنگامی که هامان، وزیر خشایارشا، او را به قتل عام یهودیان تحریک می کند، استر دین خود را آشکار می کند و یهودیان را نجات می دهد. کتاب استر در نسخه های غیر عبری اضافاتی دارد که بدین قرار است:
1. قبل از آغاز باب اول: مردخای، که فردی یهودی است، رؤیایی می بیند و توطئه ای را برای خشایارشا کشف می کند و مقرب درگاه او می شود.
2. بعد از باب سوم، آیه 13: متن نامه ای که خشایارشا به ایالت های مختلف می فرستد و در آن دستور به قتل عام یهودیان می دهد.
3. بعد از باب چهارم آیه 17: دو دعا از مردخای و استر.
4. ابتدای باب پنجم: در آن جا که استر خود را آماده می کند تا نزد خشایارشا رفته، از او برای یهودیان طلب بخشش کند، نسخه های غیر عبری مفصل تر است.
5. باب هشتم، بعد از آیه 12: متن نامه دیگری که خشایارشا برای تمجید و اکرام یهودیان به ایالات مختلف فرستاده است.
6. باب دهم، بعد از آیه 3: مردخای رویای خود را تفسیر می کند.
این شش قسمت، که در متن عبری موجود نیست، در نسخه یونانی سبعینیه به صورت فوق الذکر آمده است، ولی در نسخه های لاتینی، همه آن، به جز یک قسمت در پایان کتاب استر، یعنی بعد از باب دهم، آیه 3 آمده و این باعث تشتت مطالب آن شده است. بنابراین نسخه های عبری و یونانی ده باب (عبری 163 و یونانی 270 آیه) و نسخه لاتینی یازده باب دارند.
گفته می شود این اضافات بین سال های 114 ق. م و 90 م، در اصل به زبان یونانی و به دست افراد مختلفی نوشته شده و بعدا به ترجمه سبعینیه افزوده شده اند. برخی اصل چند مورد از این اضافات را به زبان عبری و اصل موارد دیگر را زبان یونانی می دانند. درباره هدف نویسندگان این اضافات عموما گفته اند که چون در کتاب استر، آن گونه که در متن عبری آمده، اسمی از خدا نیست و رنگ دینی ندارد، بنابراین خواسته اند که به این کتاب رنگ دینی بدهند. اما برخی دو هدف دیگر را نیز افزوده اند یکی این که داستان با تفصیل بیان شود و دیگر این که برای یهودیت جنبه دفاعی، به خود بگیرد. از آن جا که این اضافات در اصل عبری موجود نیست، یهودیان و پروتستان ها آن را قانونی نمی دانند، ولی نزد کاتولیک ها و ارتدکس ها از اعتبار قانونی ثانوی برخوردار است.

کتاب حکمت سلیمان

کتاب حکمت سلیمان از کتاب های حکمت آمیز (همانند امثال و جامعه سلیمان در مجموعه قانونی عهد قدیم) است و از نظر محتوا می توان آن را به سه بخش کلی تقسیم کرد. بخش اول کتاب، که پنج باب نخست را در برمی گیرد، به بیان مشی و سلوک ابرار و کفار می پردازد و آن دو را با هم مقایسه می کند. هدف نویسنده در این بخش تثبیت ایمان یهود است و به یهودیان گوشزد می کند که درد و رنجی که در راه ایمان با آن روبرو می شوند، زمینه ساز سعادت اخروی آن هاست. او مردم را به انجام اعمال نیک تشویق می کند و می گوید با عمل نیک است که نفس انسان جاودانه می شود و نیز می گوید که دشمنان حکمت به عذاب مبتلا می شوند.
بخش دوم کتاب، که از باب ششم تا آیه سوم از باب یازدهم را در برمی گیرد، از زبان حضرت سلیمان به تمجید از حکمت می پردازد. در این قسمت حاکمان به حکمت دعوت می شوند، حکمت شخصیت می یابد و با انسان ملاقات می کند و به مثابه همسر مثالی انسان می شود، و حکمت از زبان حضرت سلیمان توصیف و مدح می شود و برای نیل به آن دعا می شود.
بخش سوم (11:4 تا 19:22) به بیان عمل حکمت در تاریخ، از آدم تا موسی، در زمان موسی و ماجرای خروج از مصر، اقدامات حکمت برای بنی اسرائیل و علیه دشمنان آن ها و... می پردازد. نویسنده کتاب یک یهودی اسکندرانی است که از زبان سلیمان سخن می گوید و دانشمندان احتمال می دهند، بین قرن اول ق. م تا قرن اول م نگاشته شده باشد. در این کتاب، که زبان یونانی نوشته شده و نفوذ اندیشه یونانی در آن نمایان است، به جای مفهوم یهودی رستاخیز ابدان، مفهوم افلاطونی جاودانگی ارواح مطرح شده است. (3:1- 19) به حکمت شخصیت داده شده (7: 21 تا 8: 21) و اندیشه لوگوس و بسیاری از اندیشه های دیگر مشرکان بیان شده است. برخی برآنند که در میان کتاب های عهد قدیم، این کتاب به عقیده عهد جدید که بر محبت استوار است، نزدیک تر است؛ چون محبت را علت اصلی خلقت می داند. (11: 24 - 26) دو فرقه کاتولیک و ارتدوکس برای این کتاب اعتبار قانونی ثانوی قائلند.