جشن حنوکا در سال دینی یهود

جشن حنوکا

حنوکا به زبان عبری به معنای افتتاح یا گشایش است و نام جشنی است که یهودیان به مناسبت بازگشایی بیت همیقداش (بیت المقدس) و آزادی اورشلیم از تصرف یونانی ها (در سال 164 ق. م) برگزار می کنند. حنوکا تقریبا دو ماه پس از پایان عید سوکوت، در روز 25 ماه عبری کیسلو، جشن هشت روزه حنوکا آغاز می گردد. در این هشت روز در منورا (شمعدان) مخصوص شمع روشن می کنند تا معجزه جشن حنوکا یاد آوری شود. بنابراین حنوکا جشنی یهودی است که در آن شمع روشن می کنند. این جشن ریشه ای غیر کتابی دارد و یادآور داستان معجزه ای است که مربوط می شود به پیروزی مکابیان بر حاکمان سلوکی فلسطین در حدود سال 165 ق م. مطابق آنچه در تلمود آمده است وقتی که حشمونائیم (یا همان مکابیان) خواستند پس از مدت ها دوباره معبد را بازگشایی کنند فقط توانستند به ظرف کوچکی از روغن که هنوز مهر کاهن اعظم را بر خود داشت و در نتیجه از ناپاکی به دور مانده بود، دست یابند. این مقدار اندک روغن حد اکثر بیش از یک روز نمی توانست دوام داشته باشد اما در عمل برای مدت هشت روز در حال سوختن بود و در نتیجه این امکان را فراهم آورد تا روغن پاک جدیدی تهیه شود.
در سال بعد از این رویداد این روزها را روزهای عید اعلام کردند. در کتاب های اول و دوم مکابیان که در آنها یا این جشن فقط یادبود تقدیس دوباره معبد است و یا مطابق الگوی جشن های هشت روزه دوران سلیمان برای پایان گرفتن ساختمان معبد انجام می گیرد. روایت تقریبا متفاوتی از این داستان ارائه شده است. گزارشی که در کتاب های مکابیان آمده است همچنین هشت روز این عید را با هشت روز سوکوت که در آن سربازان مکابی قادر به جشن گرفتن نبودند، پیوند می دهد. در یکی از منابع میدراشی تاریخ زمانی جشن حنوکا با برپایی خیمه عهد به دست موسی در بیابان ربط داده شده است. برپایی خیمه عهد می بایست در 25 کیسلو رخ می داد اما به تأخیر افتاده بود. مشیت الهی چنین قرار گرفت که حشمونائیان معبد را در این تاریخ بازگشایی کنند. یهودیت سنتی دیدگاه تلمود را درباره منشأ و معنای حنوکا پذیرفته است و مبنای رسم روشن کردن شمع به مدت هشت روز در این عید نیز همین دیدگاه است، اما به نظر نمی رسد از مضامین اصلی عل هنیسیم که دعای ویژه حنوکا است و در آخر کتاب نماز آورده می شود، باشد. در این دعا فقط پیروزی، بازگشایی و تقدیس دوباره معبد و ضرورت شکرگزاری خدا، به عنوان مضامین اصلی حنوکا، مطرحند.

علت جشن
اگر از زبانی که در نماز یهودی به کار گرفته شده است کمک بگیریم باید گفت چیزی که به خاطر آن جشن گرفته می شود پیروزی نظامی مکابیان و یا حتی بازگشایی دوباره معبد نیست. بلکه علت جشن معجزه ای به دست خدا است که باعث شد چنان ظرف روغن کوچکی برای مدتی طولانی روشن بماند و در نتیجه مسلم شود که این واقعه از ارزشی دینی برخوردار است.

جنبه آیینی برجسته حنوکا

جنبه آیینی برجسته حنوکا روشن کردن شمع است. یک شمع در روز اول، دو شمع در دومین روز و همین طور هشت شمع در آخرین شب و به دنبال آن خواندن سرود ماعوز صور. این امر باعث به وجود آمدن اثر هنری و دینی کاملی به نام منورا شده است که شمعدانی هشت شاخه است. در اسرائیل منورا به حنوکیا معروف است. اگرچه معمولا برای این کار از شمعهایی که رنگهای خاصی دارند، استفاده می شود. اما یهودیان متعبد می کوشند از روغن زیتون و چند فتیله استفاده کنند، زیرا در معجزه یاد شده، از ظرف روغن زیتون سخن گفته شده است. باید شمعهای حنوکا را جلوی در یا کنار پنجره روشن کرد تا عابران بتوانند آنها را ببینند و بدین ترتیب آن معجزه در میان همگان معروف شود. حنوکا عید به معنای واقعی آن نیست، زیرا نه منعی از کارهای دنیایی و غیر مقدس در کار است و نه قیدوش یا تقدیسی که عید را با آن آغاز کنند. در واقع اگرچه به مرور زمان آداب غذایی مختلفی مانند خوردن شیرینی ها و کلوچه های پنیری بوجود آمده اند، اما باید دانست که توصیه ای برای خوردن خوراکی های خاص در این جشن وجود ندارد.
در ایام عید به بچه ها پول هدیه می دهند و آنها را تشویق به بازی کردن با گردونه های خاصی (به بودایی دریدل و به عبری سویوون) می کنند که در کناره های آن آلف بت عبری نگاشته شده است. بزرگترها نیز، گرچه مقامات هلاخایی چندان نمی پسندند، عادت کرده اند که به ورق بازی بپردازند. در اسرائیل جدید بیش از مضامین مرتبط با معجزه الهی، بر شورش قهرمانانه مکابیان تأکید می شود، زیرا این شورش باعث استقلال دوباره آنان از حاکمان خارجی شده بود. به همین سبب نیز سکولاریست های اسرائیلی به راحتی به این جنبه عید حنوکا گرایش می یابند. بدین ترتیب روشن کردن شمع حنوکا هم در میان بخش های دینی و هم در میان بخش های غیر دینی جامعه اسرائیلی رواج یافته است. اگرچه زمان حنوکا نزدیک انقلاب زمستانی قرار دارد اما در مجموع تلاش چندانی برای پیوند زدن این جشن نور با مضامین نور و تاریکی مشهود در طبیعت صورت نگرفته است. حاخام یهودا لوئو پراگی در قرن شانزدهم، تنها الهیدانی است که از این گونه نکات یاد کرده است; باید دانست مناسب همان است که ورود نور به جهان در بیست و پنجم کیسلو صورت گرفته باشد. زیرا در سه ماه پیش از آن، نور خورشید همواره در حال ضعیف شدن بوده است. از آن زمان به بعد است که نور بیشتر می شود.

فاصله میان حنوکا و پوریم

تقریبا یک هفته بعد از حنوکا روزه روزانه ای گرفته می شود که عسارا بطوت، یعنی «دهم طوت» نام دارد. این روزه به یاد روزی است که در آن بخت النصر محاصره اورشلیم را آغاز کرد. از آنجا که طوت دهمین ماه از ماه نیسان است که خروج از مصر در آن صورت گرفت، تلمود چنین استنباط کرده است که این همان تعبیر «روزه ماه دهم» است که در کتاب زکریای نبی (8: 19) آمده است. همانند همه روزه های کوچک این روزه نیز از سحر تا دم شب به طول می انجامد ولی از یک جهت این روزه از روزه های دیگر متمایز است و آن اینکه اگر در جمعه واقع شود با آنکه معمولا روزه گرفتن روز پیش از شبات ممنوع است اما روزه در همان روز و بدون هیچ تغییری گرفته می شود. این امر از آن رو است که در کتاب یحزقل درباره روزی که شاه بابل اورشلیم را محاصره کرده بود آمده است: «نام این روز را برای خود بنویس. نام همین روز را.» این بدان معنا است که نباید این روز را پس و پیش کرد بلکه باید در همان تاریخ درست آن یادبودش را انجام داد. دو ماه پس از آن، عید سال نوی درختان را جشن می گیرند. این جشن در پانزدهم شواط واقع می شود و در آن روزه گرفتن ممنوع است و دعاهای توبه ای نیز از نماز کنیسه حذف می شوند. مرسوم است که در این عید میوه صرف شود، به ویژه میوه های مخصوصی مانند انگور، انجیر، انار، زیتون و خرما که در کتاب مقدس با سرزمین مقدس پیوند خورده است. طو بیشواط، که از جشن های معروف شمرده می شود، در اسرائیل جدید به زمانی مخصوص انجام تشریفات درخت کاری تبدیل شده است و در آن دانش آموزان سراسر کشور مشارکت می جویند. طو بیشواط نزد یهودیان متعبد و غیر سکولار نیز مهم شمرده می شود; زیرا میوه هایی که پس از آن تاریخ شکوفه می زنند از حیث قوانین شرعی مربوط به عشریه و دیگر قوانین مرتبط با امور کشاورزی، متعلق به سال جدید خواهند بود.

ایلانوت یا جشن درختان
ایلانوت یا جشن درختان، یکی از اعیاد یهود است. ایلانوت تقدیس و بزرگداشت درختان و گیاهان و آفریننده ی آنها در دین یهود است. یهودیان، همه ساله در پانزدهمین روز از ماه شواط، میوه های مختلف را با خواندن دعاهای مخصوص می خورند و خداوند بزرگ که جهان هستی را با این همه شگفتی و تنوع آفریده است، سپاس می گذارند. از میوه هایی که در شب ایلانوت خورده می شود: زیتون، خرما، انگور (کشمش)، انار، انجیر، جو و گندم که دارای اهمیت خاصی هستند، در رأس قرار دارند. فلسفه کلی مراسم ایلانوت، برکت دادن محصولات درختی و زمینی است و با گفتن براخا (دعا) همگی خواستار آن می شوند که درختان در سال آینده، هر چه بیشتر پرثمر گردند. در تلمود، پانزدهمین روز از ماه عبری شواط، آغاز سال درختان و روز سرنوشت آنان نام گرفته است و این روز، مناسبت ترین تاریخ برای آغاز درختکاری تشخیص داده شده است.
در کتب مقدس یهود، از قوانین بسیاری مبنی بر عدالت اجتماعی مربوط به زمین و کشاورزی و کاشتن درختان و حفظ اصالت طبیعت سخن رفته است. در تورات مقدس، «کتاب لاویان فصل 19 آیه 23»، کاشتن درختان به صورت یک فرمان تاکید شده است: «هنگامی که وارد سرزمین می شوید از هر نوع درخت های خوراکی غرس کنید.» علمای یهود نیز درختکاری را توصیه نموده اند تا جایی که ربان یوحانان بن زکای دانشمند و رهبر بزرگ یهودیان پس از خرابی معبد دوم در تلمود می گوید: «اگر درختی را به قصد کاشتن در دست داشتی و به تو بگویند که ماشیح (ناجی جهان) ظهور کرده است، ابتدا درخت را در زمین بنشان سپس به استقبال ماشیح برو.» کار کشاورزی از همان زمانی شروع شده که خداوند، آدم را آفرید و او با کار روی زمین محصول به دست آورد و یا حضرت نوح که وسایل شخم زنی را برای انسان ها اختراع کرد و بعد از طوفان نیز تاکستانی را غرس نمود و یا حضرت ابراهیم که مهمانان خود را دعوت می نمود تا در زیر درخت استراحت کنند و یا حضرت موسی در ساده ترین گیاهان یعنی در یک «بته خار» در حال سوختن، جلال خداوند را مشاهده کرد و به پیامبری برگزیده شد.

مراسم ها

1- در 15 ماه عبری شواط در نمازهای صبح و بعد از ظهر، ویدوی (اعتراف به گناه) از نماز حذف می شود.
2- گرفتن روزه ی دسته جمعی و مراسم گریه و زاری مجاز نیست.
3- چنان چه داماد در این روز بخواهد مراسم عقد به جا بیاورد از گرفتن روزه معاف است.
4- از دیگر مراسم ایلانوت گرد آمدن افراد خانواده و خوردن انواع میوه ها همراه با براخا (دعای شکرانه) است. هم چنین مرسوم است متنی از تورات (مرحله سوم آفرینش به وجود آمدن گیاهان کتاب پیدایش فصل اول آیه 9 تا 13) و نیز بخشی از میشنا (تورات شفاهی) و زوهر (کتاب عرفانی یهود) قرائت می شود و با انجام مراسم ایلانوت، ضمن این که سال پر برکتی را برای درختان آرزو می کنند در حفظ سنت های یهودی می کوشند.

پوریم و ماه ادار

ماه ادار (مطابق با بهمن/ اسفند) که در چهاردهم آن جشن پوریم قرار می گیرد، پرشور و شادی ترین ماه سال یهودی است. آن چنان که تلمود می گوید: «وقتی که ادار فرا می رسد باید بسیار شادمانی کرد.»

جشن پوریم
طبق مندرجات کتب مقدس یهود حدود 24 قرن پیش «احشوروش» (در زبان عبری) که به مدت 14 سال (3393 تا 3407 عبری- 367 تا 353 ق. م) بر ایران پادشاهی می کرد، در سال سوم سلطنتش در جشنی که برای نشان دادن اقتدار سلطنتی خود ترتیب می دهد، با غضب بر ملکه وقت «وشتی»، او را بر کنار کرده و در جستجویی در تمام سرزمین ایران، دختری یهودی به نام «استر» را جانشین ملکه قبلی می نماید. «مردخای» پسرعموی استر و پیشوای دینی یهودیان ایران که به دربار سلطنتی راه دارد، با یکی از وزرای مشرک پادشاه به نام «هامان» در مرام و عقیده اختلاف نظر پیدا کرده و حاضر به تعظیم در برابر بت او و پذیرش عقاید الحادی نمی گردد. هامان این رفتار مردخای را به عنوان نماینده تفکر یهود، توهین و تمرد به خود تلقی کرده و توطئه ای را علیه یهودیان آن زمان با جلب نظر احشوروش، طرح ریزی می کند.
او به همین منظور، قرعه انداخته و سیزدهم ماه عبری ادار سال 3405 عبری (3550 ق م) را (که ماه تولد و وفات حضرت موسی است) برای اجرای حکم قتل عام یهودیان انتخاب می کند (واژه پوریم از ریشه پور به معنای قرعه اقتباس شده است). مردخای با آگاهی از این نقشه شیطانی، از استر تقاضا می کند تا با استفاده از مقام خود، در رفع این خطر تلاش کند. یهودیان به توصیه استر و مردخای، سه روز، روزه (تعنیت) می گیرند و با دعا به رحمت الهی متوسل می شوند. استر نیز موفق می شود که نظر پادشاه را به حقیقت معطوف و خطر را از یهودیان دور کند. شرح کامل این واقعه در یکی از کتب مقدسه یهود به نام «مگیلت (تومار) استر» درج شده است. یهودیان، روز سیزدهم ماه ادار (دوم) را به یاد روزه یهودیان آن زمان، روزه (تعنیت) می گیرند و مراسم جشنی را نیز به مناسبت این معجزه الهی در روزهای 14 و 15 ادار برگزار می کنند. قرائت تومار استر در دو نوبت، ارسال هدایایی خوراکی برای دوستان و کمک به مستمندان از فرایض دینی این جشن به شمار می رود.

مهمترین پیام واقعه پوریم و تومار استر
به عنوان مهمترین پیام واقعه پوریم و تومار استر، می توان به تقدیر الهی اشاره کرد که در پوشش جریاناتی به ظاهر اتفاقی و عادی، به اعمال و نیات انسانها پاسخ می دهد و وقایع را متناسب با رفتار آنها، تنظیم می نماید. گاه این مقدرات در ابتدا غیر قابل درک و عجیب به نظر می رسند اما گذشت زمان و نگاهی کلی به تاریخ، تصویری زیبا از این حکمت و هدایت الهی به دست می دهد.

اعمال و مراسم مربوط به جشن پوریم
بنا به سنت یهود، تولد و نیز مرگ موسی در هفتم ماه ادار واقع شده است. رسم است که افراد یهودی دست اندرکار امور کفن و دفن که به آنها حورا قدیشا می گویند در طی آن روز روزه می گیرند و با فرا رسیدن شب روزه خود را با سوری پر تشریفات به پایان می رسانند. از آنجا که مطابق تفسیر یهودی گزارش کتاب مقدس از مرگ موسی ،خدا خود به دفن موسی اقدام کرده و «کسی محل دفن او را نمی داند.» (دواریم 34: 6) برپایی مراسمی نیز به یادبود سربازان یهودی ای که قبرشان ناشناخته است در این روز رسم شده است. در بیشتر جاها جشن پوریم در چهاردهم ادار انجام می شود اما در شهرهایی که دارای سابقه ای مرتبط با دوران یهوشوئع هستند و در پیشینه آنها یاد شده است که دارای دیوار بوده اند پوریم را در پانزدهم این ماه جشن می گیرند. دلیل این امر آن است که، همچنان که در کتاب استر (9: 18) آمده است، یهودیان شوش پایتخت پارس در روز پانزدهم جشن می گرفتند; ساکنان شهرهای یادشده نیز همین گونه عمل می کنند تا شهرهای قدیم اسرائیل کوچک شمرده نشوند.
احتساب تاریخ شهرهای دیواردار از زمان یهوشوئع را بدین دلیل دانسته اند که در واقع در روزگار اسارت بابلی، که زمان وقوع داستان پوریم است، شهرهای اسرائیل در حال ویرانی به سر می برده اند. روز پیش از پوریم روزه ای می گیرند، معروف به تعنیت استر، یعنی روزه استر، که در همه جا در روز سیزدهم ادار و به یادبود روزه ای انجام می گیرد که پیش از زمان ملاقات استر با پادشاه از سوی خود استر و دیگر یهودیان به مدت سه روز به جا آورده شده بود. (15:4) این روزه خاص در تلمود ذکر نشده است و پیش از دوران گائون ها نشانی از آن در دست نیست.
پوریم و همچنین حنوکا، یک عید اصیل یا یوم طوو نیست و اگرچه معمولا از کارکردن در این روز نهی می شود، اما کار کردن مجاز است. امور عمده این روز عبارتند از خواندن مگیلا (اصطلاحی که از نام طومار دست نوشته کتاب استر گرفته شده است) یک بار در شامگاه و یک بار نیز در طول روز; اضافه کردن دعایی خاص پوریم در نماز; خیرات کردن به محتاجان و فرستادن هدایای خوراکی برای یکی از دوستان یا همسایگان; و غذای عید که باید آن را در عصر صرف کرد. به یهودیان توصیه شده است که آن قدر مشروبات الکلی مصرف کنند که دیگر برایشان تمایزی میان «درود بر مردخای» (قهرمان داستان پوریم) و «مرگ بر هامان» (نقش منفی آن داستان) باقی نماند. برخی از مراجع این خواسته را به معنای لفظی حقیقی آن تفسیر نمی کنند بلکه می گویند کافی است اندکی بیش از معمول نوشیده شود و سپس باید خوابید تا بدین ترتیب نتوان تمایز میان مردخای و هامان را درک کرد.
این مسئله که یهودیتی که در عموم موارد در آیین ها و مناسک خود از لحنی متین برخوردار است چرا باید مشتمل بر چنین توصیه ای باشد که قوه تشخیص آدمی را کور می کند در مکتوبات هلاخایی و قبالایی به تفصیل شرح داده شده است. به نظر برخی، مصرف نوشابه های الکلی به نشانه آزادی یهودیان در داستان پوریم است، آن چنان که در جشن های نوشانوش مختلفی که پادشاه پارس نیز در آنها شرکت داشته است حکایت از همین قرار بوده است. کسانی دیگر بر جنبه عرفانی تری تأکید می ورزند. یعنی از میان رفتن تمایزی که در جهان عادی روزمره میان خیر و شر، و مثلا مردخای و هامان برقرار است و رسیدن به مرحله ای که ناسازها با هم متحد می شوند. گرداگرد این خواسته های هلاخایی مجموعه ای از آداب رشد کرده است که حال و هوایی بسیار کارناوال گونه به پوریم داده است.
یهودیان نقاب و لباس مبدل می پوشند، و مردان و زنان، با آنکه در حالت عادی ممنوع است، جامه های یکدیگر را بر تن می کنند. بچه ها با لباس های مبدل و در حالی که به اجرای نقش هایی معمولا متناسب با محتوای داستان استر می پردازند از خانه ای به خانه دیگر می روند و برای امور خیریه پول جمع می کنند. این کار به نمایش پوریم معروف شده است. دانش آموزان برای معلمان خویش هجویه می نویسند و از تعالیم یهودی تفسیرهای خنک و خنده داری ارائه می دهند. هرگاه در خواندن مگیلا از هامان یاد می شود، جمعیت حاضر به سر و صدا و پایکوبی پرداخته، برای تحقیر نام هامان تا آنجا که می توانند شلوغ می کنند. معمولا در این روز کلوچه هایی سه گوش و پر از خشخاش که بین مردم به «گوش هامان» (یا در بودایی به هامان تاشن) معروفند صرف می شود. در میان جشن های یهودی پوریم ذاتا از همه غیر دینی تر است، زیرا در کتاب استر اشاره مستقیمی به خدا دیده نمی شود. همچنین پوریم جشنی بسیار عامیانه و مردمی است. در اسرائیل جدید پوریم به شکل کارناوالی ملی جشن گرفته می شود که در آن سکوهای نمایشی بزرگی به دنبال هم در خیابان های تل آویو به راه می افتند. در سال کبیسه یهودی یک ماه اضافی پس از ادار در تقویم گنجانده می شود که به ادار شنی (یعنی «ادار دوم») معروف است. در چنین وضعیتی در واقع همین ماه اضافی ماه ادار شمرده می شود و پوریم را در طی آن جشن می گیرند.