معانی و خاستگاه اندیشه قوم برگزیده در متون مقدس یهود

مقدمه

اندیشه قوم برگزیده از بنیادی ترین مباحثی است که همواره در تاریخ قوم یهود مطرح بوده است. یهودیان بسته به دیدگاهشان در این مسئله، رویکردی انحصارگرایانه یا توأم با تساهل و تسامح در برابر پیروان سایر ادیان در پیش گرفته اند. در این تحقیق تلاش شده است تا مسئله برگزیدگی بنی اسرائیل از جنبه های مختلف بحث و بررسی شود.

معانی مختلف برگزیدگی در کتاب مقدس عبری

عنوان عام قوم برگزیده بیانگر این اندیشه است که قوم اسرائیل رابطه ویژه و منحصر به فردی با خدای جهان دارند. این اندیشه در سراسر تاریخ تفکر یهود اندیشه ای محوری بوده و در مفاهیم کتاب مقدس ریشه ای بس عمیق دارد و در تلمود، فلسفه و عرفان یهودی بسط یافته است. این واژه برای نشان دادن موارد زیر به کار رفته است:
1- انتخاب اشخاص از سوی خدا برای ایفای نقش خاص یا به عنوان کاهن. برگزیدگی در آیه ذیل به این معنا به کار رفته است: «زیرا یهوه خدایت او را از همه اسباطت برگزیده است تا او و پسرانش همیشه بایستند و به نام خداوند خدمت نمایند.» (تثنیه، 18:5) در سموئیل نیز به همین معنا به کار رفته است، آن جا که می گوید: «و آیا او را از جمیع اسباط اسرائیل برنگزیدم تا کاهن من بوده، نزد مذبح من بیاید؟» (اول سموئیل، 2:28)
2- در مورد کسانی که نقش پادشاه را ایفا می کنند، نیز به کار رفته است: «و داود به میکال گفت به حضور خداوند بود که مرا بر پدرت و بر تمامی خاندانش برتری داد تا مرا بر قوم خداوند یعنی بر اسرائیل پیشوا سازد.» (دوم سموئیل، 6:21) در اول پادشاهان آمده است: «اما داود را برگزیدم تا پیشوای قوم من اسرائیل بشود.» (اول پادشاهان، 8:16)
3- به معنای اختصاص دادن مکانی خاص به محل مقدس و عبادت نیز به کار رفته است. کوتاه سخن آن که، کلمه عبری bhr (برگزیدن) بر برگزیدن اشخاص برای ایفای نقش خاص مثلا به عنوان کاهن یا پادشاه و نیز برای انتخاب مکان های مقدس دلالت دارد.
در سفر تثنیه به معنای خاص الهیاتی این واژه اشاره شده است.
بر اساس این برداشت، برگزیدگی گوهر و ماهیت عهدی است که رابطه اساسی میان خدا و اسرائیل را نشان می دهد و در سراسر کتاب مقدس عبری بر آن تأکید شده است. به رغم تحقیقات انتقادی گسترده ای که در عصر حاضر در زمینه معانی و تفسیر واژه عهد صورت گرفته و نیز نظریات مختلفی که در این باره ابراز شده، این توافق عام وجود دارد که مؤلفان کتاب مقدس این رابطه را بسیار اساسی دانسته اند. در عین حال رابطه میان خدا و اسرائیل بسیار گسترده و عمیق تر از آن است که واژه «برگزیدن» بتواند آن را نشان دهد. در عاموس از کلمه Yado (شناخت از نزدیک یا شناخت خصوصی) برای بیان این رابطه ویژه استفاده شده است: «من شما را فقط از تمامی قبایل زمین شناختم، پس عقوبت تمام گناهان شما را بر شما خواهم رساند.» (عاموس، 3:2)
بر اساس این آیه برگزیدگی امتیاز ویژه ای است که وظیفه و مسئولیت مضاعف را بر قوم یهود تحمیل می کند. نویسندگان سفر تثنیه تفسیر کلامی و الهیاتی تری از عهد پیشنهاد کردند، چه آن که شأن و جایگاه اسرائیل را به عنوان قوم خدا ارتقا دادند. انتخاب قوم یهود مرهون محبت خدا به ایشان است: «و شما را برنگزید از این سبب که از سایر قوم ها کثیرتر بودید، زیرا شما از همه قوم ها قلیل تر بودید، لیکن از این جهت که خداوند شما را دوست می داشت.» (تثنیه، 7:7ـ8) با این که کل زمین به او تعلق دارد، و تمام اقوام تحت حکومت اوست، خداوند از آن میان تنها قوم یهود را برگزید.
رابطه مبتنی بر عهد، به شیوه ای که توضیح داده شد، همراه و ملازم با قبول مسئولیت است. گزینش الهی پاسخ متقابل انسان را می طلبد: «یوشع به قوم خود گفت شما بر خود شاهد هستید که یهوه را برای خود اختیار نموده اید تا او را عبادت کنید. گفتند شاهد هستیم. گفت پس الان خدایان غیر را که در میان شما هستند دور کنید و دل های خود را به یهوه خدای اسرائیل مایل سازید.» (یوشع، 24:22ـ23)اسرائیل با این انتخاب موظف شدند «تا آن که فرایض او را نگاه دارند و شریعت او را حفظ نمایند.» افراد برگزیده به انجام وظایف خاص و ایفای نقش های ویژه موظفند: «زیرا او را می شناسم که فرزندان و اهل خانه خود را بعد از خود امر خواهد فرمود تا طریق خداوند را حفظ نمایند.» (پیدایش، 18:19)
هنری اتلن در مقاله «قوم برگزیده» به این موضوع پرداخته است. او در شروع بحث به آیه ای از سفر خروج اشاره می کند که به زعم وی، خاستگاه اصلی اندیشه قوم برگزیده در کتاب مقدس است؛ آن جا که خدای اسرائیل خطاب به بنی اسرائیل می گوید: «اکنون اگر آواز مرا فی الحقیقه بشنوید و عهد مرا نگاه دارید همانا خزانه خاص من از جمیع قوم ها خواهید بود، زیرا که تمامی جهان از آن من است و شما برای من مملکت کهنه و امت مقدس خواهید بود.» (خروج، 19:5 ـ6) اتلن واژه Segulan را آن گونه که در قرون وسطا به کار می رفته، مدنظر قرار داده است. واژه فوق به معنای متناسب، منطبق و هماهنگ به کار می رفته است. بنابراین وقتی از برگزیدگی صحبت می کنیم، منظور ما هماهنگی دوسویه و متقابلی است که میان قوم بنی اسرائیل و خدای آنان وجود دارد. این هماهنگی قوم یهود را از سایر اقوام متمایز می سازد.
بنی اسرائیل متعهد شدند ملل جهان را متقاعد سازند که تنها یک خدای مقتدر وجود دارد و تنها او می تواند خیرات را به آنان عطا کند. آنان بر اساس این رسالتی که به عهده گرفتند کارگزاران دین حقیقی (اشعیا، 42:3ـ4) و در پایان جهان نور امت ها خواهند بود. (اشعیا، 42:6) قوم اسرائیل هرگز چنین تصور نمی کردند که خداوند بدون توجه به اعمال آنان همواره از ایشان مساعدت کند، اما فکر طرد مطلق از سوی خدا برای آنان غیر قابل تصور بود: «شما قوم من نیستید و من خدای شما نیستم.» (هوشع، 1:9) خلاصه آن که عامل اصلی گزینش آنان درنهایت به عامل تعیین کننده طرد ایشان مبدل گشت. طبق گفته تورات، عهدی که خداوند با ابراهیم بست تنها به اسحاق و دودمان وی تعلق گرفته است. حتی در برخی از آیات، خدا اسحاق را یگانه پسر ابراهیم دانسته است.

ریشه ها و خاستگاه اندیشه قوم برگزیده در متون مقدس یهود

از ادبیات مکتوب یهودیت برمی آید که در طول تاریخ این دین، همیشه گونه ای از این اندیشه وجود داشته است که قوم اسرائیل قوم برگزیده خدا است و از جهاتی بر دیگر اقوام و ملل برتری دارد. اعتقاد بر این بوده است که این اندیشه در اصلی ترین بخش متون مقدس یهودی، یعنی کتاب تورات ریشه دارد و در بخش های بعدی متون مقدس یهودی شرح و بسط یافته است. دانشمندان یهودی در طول تاریخ نگرش های متفاوتی درباره این اندیشه داشته اند. برداشت برخی از آنان از این آموزه از نژادپرستی صرف و افراطی سردرآورده، اما برداشت برخی دیگر معتدل تر است. آنان تلاش کرده اند بیانی خردپذیر از این اندیشه ارائه دهند. و باز دیگرانی اصل اندیشه را رد کرده اند.

قوم برگزیده در عهد قدیم

در کتاب تورات، که در سنت یهودی به شخص حضرت موسی منسوب است، فقراتی آمده است که جایگاه ویژه قوم اسرائیل را نشان می دهد. از این کتاب برمی آید که برنامه خدا این بوده که از نسل ابراهیم قومی به وجود آورد و به آن قوم جایگاهی ویژه دهد. اصل اعتقاد به برگزیدگی قوم اسرائیل به عهدی برمی گردد که بین خداوند و حضرت ابراهیم بسته شده است. در واقع، این امر وعده ای است که خدا در ازای اطاعت بی چون و چرای ابراهیم در ماجرای ذبح فرزندش به او داده است: «بار دیگر فرشته خداوند از آسمان ابراهیم را صدا زده، به او گفت: خداوند می گوید به ذات خود قسم خورده ام که چون مرا ملاقات کردی و حتی یگانه پسرت را از من دریغ نداشتی، تو را چنان برکت دهم که نسل تو مانند ستارگان آسمان و شن های دریا بی شمار گردند. آنها بر دشمنان خود پیروز شده، موجب برکت همه قوم های جهان خواهد گشت، زیرا تو مرا اطاعت کرده ای.» (سفر پیدایش، 22:15ـ18)
در بخش های بعدی تورات و نیز دیگر قسمت های عهد قدیم بحث اصلی در راستای تحقق این وعده است. از نسل ابراهیم قومی شکل می گیرد که به نواده او یعقوب (اسرائیل) منسوب است. این قوم در مصر تحت فشار و شکنجه و اسارت قرار می گیرد و خداوند حضرت موسی را برای نجات آن مأمور می کند. از این پس، سخن درباره این قوم و ماجراهای آن است. حضرت موسی به یاری خداوند، قوم را ازاسارت مصرنجات می دهد و دربیابان به دستور خداوند، به آنان گوشزد می کند که آنان قوم خاص و برگزیده خدا هستند. در واقع، موسی عهد خداوند با ابراهیم را تجدید و یادآوری می کند: «خداوند از میان کوه خطاب به موسی فرمود: دستورات مرا به بنی اسرائیل بده و به ایشان بگو: شما دیدید که من با مصری ها چه کردم و چطور مانند عقابی که بچه هایش را روی بال ها می برد، شما را برداشته، پیش خود آوردم. حال اگر مطیع من باشید و عهد مرا نگه دارید، از میان همه اقوام، شما قوم خاص من خواهید بود. هر چند سراسر جهان مال من است، اما شما برای من ملتی مقدس خواهید بود و چون کاهنان مرا خدمت خواهید کرد.» (سفر خروج، 19:3ـ6)
در جای دیگر آمده است: «قربانگاه های کافران را بشکنید، ستون هایی را که می پرستند خرد کنید و مجسمه های شرم آور را تکه تکه نموده، بت هایشان را بسوزانید; چون شما قوم مقدسی هستید که به خداوند، خدایتان اختصاص یافته اید. او از بین تمام مردم روی زمین شما را انتخاب کرده تا برگزیدگان او باشید. شما کوچک ترین قوم روی زمین بودید، پس او شما را به سبب این که قومی بزرگ تر از سایر قوم ها بودید، برنگزید و محبت نکرد، بلکه به این دلیل که شما را دوست داشت و می خواست عهد خود را که با پدرانتان بسته بود به جا آورد. به همین دلیل است که او شما را با چنین قدرت و معجزات عجیب و بزرگی از بردگی در مصر رهانید.» (سفر تثنیه، 7:5ـ8) و در دیگر قسمت های عهد قدیم همین مضمون به صورت های مختلف تکرار شده است: «از میان تمام اقوام روی زمین، من تنها شما را انتخاب کرده ام.» (عاموس، 3:2) به هر حال به نظر می رسد که خاستگاه اندیشه قوم برگزیده را باید در چنین آیاتی جستجو کرد. پاره ای از آیات تورات که صراحت در این معنا دارند، عبارتند از:
الف. آیاتی که از یهودیان به عنوان قوم مقدس یاد می کند. (تثنیه، 7:6) به معنای دقیق کلمه، واژه «مقدس» وصف خاص خداست که او را به عنوان خدا از مخلوقات متمایز می سازد، اما اراده خدا بر آن تعلق گرفت که این واژه را به قومی که متمایز از سایر اقوام بودند اعطا کند (لاویان، 20:26) و این حکایت از رابطه ویژه این قوم با خدا دارد. این کلمه، که عموما در تثنیه و آثار بعدی به کار رفته است، بیانگر عمل الهی برگزیدگی است و احتمالا قبل از قرن هفتم به کار نرفته است؛ در عین حال این برداشت بنیادین یکی از باورهای اولیه در زندگی اسرائیل بوده است. در سفر تثنیه که از قوم یهود به قوم مقدس خدا یاد شده، چند نکته درخور توجه وجود دارد: 1. شما قوم مقدس خدا هستید و به خدا اختصاص یافته اید؛ 2. خداوند شما را از میان سایر اقوام برگزید و 3. برگزیدگی صرفا از آن روست که خداوند شما را دوست می داشت و می خواست به عهدی که با پدران شما بسته بود، وفا کند.
ب. از قوم یهود به عنوان قوم خاص یاد شده است، آن جا که می گوید: اگر مطیع خدا باشند و عهد او را نگه دارند، قوم خاص او خواهند بود. (خروج، 19:5)