نقد اندیشه قوم برگزیده در دین یهود با توجه به آیات قرآن

قرآن و اندیشه برگزیدگی
قرآن از فضیلت و برتری بنی اسرائیل به عنوان نعمتی یاد می کند که خداوند پس از آن به ایشان ارزانی داشت که آزار و اذیت و خواری فرعونیان را عمل کردند. در آیات بسیاری به فضیلت و برتری بنی اسرائیل بر جهانیان تصریح شده است (بقره/ 47 و 122؛ اعراف/ 140؛ جاثیه/ 16؛ دخان/ 32) ذکر این نکته شایان توجه است که از دیدگاه قرآن، قوم یهود در مقطع زمانی خاصی و آن هم در قلمرو جغرافیایی خودشان بر سایر اقوام برتری و منزلت و جایگاه ویژه ای یافتند؛ زیرا اگر منظور از این آیات، برتری و فضیلت این قوم در تمام اعصار و بر تمام جهانیان باشد، با آیه ای که امت مسلمان را بهترین امت در میان مردم می داند، منافات خواهد داشت.
بر این اساس، آیه شریفه «آنان را وارث مشرق و مغرب های زمین گردانیدیم»، اشاره به وسعت و گستره عظیم سرزمین آنها دارد، زیرا به وضوح می توان دریافت که بنی اسرائیل در آن زمان، وارث تمام جهان نبودند، بلکه وارث مشرق ها و مغرب های سرزمین های وسیع و پهناوری شدند. برخی معتقدند که در سراسر تورات، آیه ای را نمی توان یافت که دلالت داشته باشد بر این که خداوند از میان تمام اقوام جهان، قوم یهود را برگزیده است، بلکه به عکس آیاتی را می توان یافت که صراحت دارند براین که خداوند قوم یهود را از بین اقوامی که در آن سرزمین خاص زندگی می کردند برگزید. حتی آیه ای که معمولا استفاده انحصارگرایانه از آن می کنند، ظهور در خلاف آن دارد. در سفر تثنیه آیه ای وجود دارد که بیان می کند که خداوند از بین همه اقوامی که در روی آن زمین ساکن بودند یهود را برگزید. (تثنیه، 7:6)
علمای یهود ضمیر اشاره ای را که در این آیه وجود دارد نادیده می انگارند و در نتیجه، آن را انحصارطلبانه تفسیر می کنند؛ غافل از این که این آیه به قومی اشاره دارد که در آن سرزمین ساکن بوده اند. آیات قبل هم مؤید همین معناست. به طور خلاصه، مضمون آنها از این قرار است که خداوند بنی اسرائیل را امر می کند که وارد اورشلیم شوند و بت ها و قربانگاه را ویران کنند و به آنها هشدار می دهد که مبادا بنای دوستی و رفاقت با این قوم بریزند و دستور می دهد که تنها با یکدیگر معاشرت کنند. از نظر قرآن، فضیلت و برتری قوم یهود پایدار نماند و به خاطر اعمال ناشایست و خلاف شرعی که انجام دادند، از این موهبت الهی محروم شدند و سرنوشت شان به تعبیر قرآن این گونه رقم خورد که تا روز قیامت میان آنان عداوت و دشمنی برقرار است و فساد در زمین را پیشه خود خواهند ساخت. (مائده/ 64)
به خاطر کفر ورزیدن به آیات الهی، کشتن ناحق انبیای خدا، عصیان و تعدی و تجاوز تا ابد خوار و ذلیل خواهند بود و مجازات سنگینی در قیامت در انتظار ایشان خواهد بود (مائده/ 41) آنان از رحمت حق تعالی بی بهره اند و لعنت ابدی خدا و پیامبرش شامل حالشان خواهد شد. (بقره/ 88؛ نساء/ 52) و به سبب تکفیر عیسی، در عذاب دنیوی و اخروی گرفتار می شوند. (آل عمران/ 56؛ اعراف/ 167) کوتاه سخن آن که، آنان به پیمان و عهدی که با خدا بسته بودند وفا نکردند و خداوند نیز آنان را گرفتار محنت های بی شماری کرد. قرآن در این باره می گوید: «ای فرزندان اسرائیل، نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آورید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمانتان وفا کنم و تنها از من بترسید.» (بقره/ 39) بر طبق گفته های قرآن و کتاب مقدس عبری، یهودیان به عهد خود وفا نکردند و دستورهای الهی را نادیده گرفتند «و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستند... آنگاه جز اندکی از شما همگی به حالت اعراض روی برتافتید.» (بقره/ 83)

نقد اندیشه قوم برگزیده در دین یهود با توجه به آیات قرآن
برای نقد اندیشه یهود در مورد برگزیدگی می توان نکات ذیل را بیان نمود:
1. به گفته کتاب مقدس، توجه خاص خداوند به یک قوم به ماجرای حضرت ابراهیم و اطاعت بی چون و چرای او در ماجرای ذبح فرزند برمی گردد. در واقع، پس از این اطاعت محض خداوند به عنوان پاداش، به او وعده می دهد که به فرزندان او موقعیت و جایگاهی ویژه دهد: «به ذات خود قسم خورده ام که چون مرا اطاعت کردی و حتی یگانه پسرت را از من دریغ نداشتی، تو را چنان برکت دهم که نسل تو... بی شمار گردند. آنها... موجب برکت همه قوم های جهان خواهند گشت، زیرا تو مرا اطاعت کرده ای.» (سفر پیدایش، 23:16ـ18) بر طبق این وعده، فرزندان حضرت ابراهیم در دستگاه خداوند جایگاهی ویژه خواهند داشت و در واقع آنان برگزیده شده اند. اما این جایگاه ویژه چیست و برگزیدگی آنان به چه معنا است؟
2. از کتاب مقدس برمی آید که این وعده هنگامی به تحقق نزدیک شد که قومی به نام اسرائیل پدید آمد. خداوند پیامبری به نام موسی (ع) را برای نجات آنان فرستاد و به او دستور داد که این برگزیده شدن را به قوم اسرائیل گوشزد کند: «اگر مطیع من باشید و عهد مرا نگه دارید، از میان همه اقوام، شما قوم خاص من خواهید بود.» (سفر خروج، 19:5) پس این قوم خاص و برگزیده بودن، مشروط است. آنان تا زمانی قوم خاص خدا هستند که مطیع خدا باشند و عهد او را، که عمل به شریعت او است، رعایت کنند. از این فقره به خوبی برمی آید که خداوند می خواهد جایگاهی ویژه و یا مأموریتی خاص را به این قوم بدهد که شرط آن اطاعت از خدا است. پس این برگزیدگی مشروط است، نه مطلق.
3. اما خدا آنان را برای چه برگزیده است؟ خود کتاب این امر را روشن کرده است: «هر چند سراسر جهان مال من است، اما شما برای من ملتی مقدس خواهید بود و چون کاهنان مرا خدمت خواهید کرد.» (سفر خروج، 19:3ـ6) پس در جهانی که همه اش از آن خدا است، قومی برای خدمتگزاری برگزیده شده است. و البته این جایگاهی مهم است. آنان قوم خاص خدا و خدمتگزار مخصوص اویند. آنان باید با کفر و شرک و بت پرستی مبارزه کنند و دین خدا را در زمین پیاده کنند.
4. پس برگزیدگی برای آن است که آنان باری سنگین را به دوش بگیرند. پاداش این عمل عزت و سربلندی در دنیا و سعادت اخروی است. آنان برگزیده شده اند و خود پذیرفته اند که این مأموریت سنگین را انجام دهند و کسی می تواند این مأموریت را انجام دهد که مطیع پروردگار باشد. اما اگر آنان این شرط را رعایت نکنند نه تنها قوم خاص خدا نیستند و نه تنها عزت و سربلندی ندارند، بلکه از همه قوم های جهان پست تر خواهند بود: «ولی اگر به من گوش ندهید و مرا اطاعت نکنید و قوانین مرا رد کنید و عهدی را که با شما بسته ام بشکنید، آنگاه من شما را تنبیه خواهم کرد و ترس و امراض مهلک و تبی که چشم هایتان را کور کند و عمرتان را تلف نماید بر شما خواهم فرستاد. بذر خود را بیهوده خواهید کاشت، زیرا دشمنان حاصل آن را خواهند خورد. من بر ضد شما برخواهم خاست و شما در برابر دشمنان خود پا به فرار خواهید گذاشت. کسانی که از شما نفرت دارند بر شما حکومت خواهند کرد. حتی از سایه خود خواهید ترسید.» (سفر لاویان، 29:14ـ17)
این نکته ای است که در سراسر عهد قدیم بارها تکرار شده است. این عهد و پیمان بارها به قوم گوشزد شده است. آنان هر گاه به عهد خود وفادار نماندند، مجازات شدند. این نکته را خداوند به روشنی از زبان ارمیای نبی قبل از اسارت بابلی بیان می کند: سپس خداوند فرمود: «در شهرهای یهودا و در کوچه های اورشلیم پیام مرا اعلام کن! به مردم بگو که به مفاد عهد من توجه کنند و آن را انجام دهند. زیرا از وقتی اجدادشان را از مصر بیرون آوردم تا به امروز، بارها به تأکید از ایشان خواسته ام که مرا اطاعت کنند! ولی ایشان اطاعت نکردند و توجهی به دستورات من ننمودند، بلکه به دنبال امیال و خواسته های سرکش و ناپاک خود رفتند. ایشان با این کار عهد مرا زیر پا گذاشتند، بنابراین تمام تنبیهاتی را که در آن عهد ذکر شده بود، در حقشان اجرا کردم.» خداوند به من فرمود: «اهالی یهودا و اورشلیم علیه من طغیان کرده اند. آنها به گناهان پدرانشان باز گشته اند و از اطاعت من سر باز می زنند; ایشان به سوی بت پرستی رفته اند. هم اهالی یهودا و هم اسرائیل عهدی را که با پدرانشان بسته بودم شکسته اند. پس چنان بلایی برایشان خواهم فرستاد که نتوانند جان سالم درببرند و هر چه التماس و تقاضای ترحم کنند، به دعایشان گوش نخواهم داد.» (ارمیا، 11:6ـ11)
5. خداوند پیمانی با قوم اسرائیل بسته، و به آنان گفته است: «به ایشان گفته بودم که اگر از من اطاعت کنند و هر چه بگویم انجام دهند، ایشان قوم من خواهند بود و من خدای ایشان.» (ارمیا، 11:4) اما این امر، قانون عام خداوند است. هر که از او اطاعت کند لطف و برکت او شاملش می شود: قوم های غیر یهود نیز وقتی خداوند را بپذیرند، از برکت او برخوردار خواهند شد. پس ایشان نگویند: «خداوند ما را از قوم خود نمی داند» خداوند در مورد قوم های غیر یهود که به قوم او ملحق می شوند و او را خدمت می کنند و او را دوست داشته، خدمتگزار او می شوند، چنین می گوید: «اگر حرمت روز سبت را نگاه دارند و به عهد من وفادار بمانند، ایشان را نیز به کوه مقدس خود خواهم آورد و در خانه عبادتم ایشان را شاد خواهم ساخت و قربانی ها و هدایای ایشان را قبول خواهم کرد. خانه من "خانه عبادت همه قوم ها" نامیده خواهد شد.» (اشعیا، 56:3ـ7) و البته نافرمانی قوم اسرائیل از خدا جرم سنگین تری است و مجازات شدیدتری را به دنبال خواهد داشت. بنابراین، قوم برای هدف و مأموریتی خاص برگزیده شده است. اما قانون خداوند عمومی است و هر کس از او اطاعت کند، به او مقرب می شود.
6. قانون عمومی الهی این است که هر کس از او اطاعت کند برترین است و در دستگاه خداوند، مقرب ترین است. این سخن را انبیای دیگر هم خطاب به امت خود بیان کرده اند. برای نمونه حضرت عیسی (ع) خطاب به پیروانش می فرماید: «شما نمک جهان هستید، ولی هر گاه نمک مزه خود را از دست بدهد چگونه می توان آن را بار دیگر نمکین ساخت؟ دیگر، مصرفی ندارد، جز آن که بیرون ریخته و پایمال مردم شود. شما نور جهان هستید. نمی توان شهری را که بر کوهی بنا شده است پنهان کرد. هیچ کس چراغ روشن نمی کند تا آن را زیر سرپوش بگذارد، بلکه آن را بر چراغپایه قرار می دهد تا به تمام ساکنان خانه نور دهد. نور شما نیز باید همین طور در برابر مردم بتابد تا کارهای نیک شما را ببینند و پدر آسمانی شما را تمجید کنند.» (انجیل متی، 5:13ـ16) پس مؤمنان نمک جهان و نور جهان هستند; اما ارزش آنها تا زمانی است که آنان برای جهان و مردم نفع داشته باشند. به همین مطلب در قرآن مجید نیز اشاره شده است: «کنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله؛ شما بهترین امتی هستید که برای انسان ها آفریده شده اند; امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.» (آل عمران/ 110) امت پیامبر بهترین امت هستند، اما علت این برتری اعمال آنان است. و معلوم است که این برتری تا زمانی است که آن اعمال برقرار باشند. و البته قوم اسرائیل هم در زمان خود تنها موحدان آن منطقه بودند و به همین معنا از دیگران برتر بوده اند. به گفته نویسنده ای یهودی بهترین بیانی که عالمان یهودی از اندیشه برگزیدگی ارائه کرده اند این است که این قوم از این جهت برگزیده است که توحید فقط در میان آنان وجود داشته و دیگران بعدها از آنان گرفته اند.
7. در قرآن مجید نیز به گونه ای به برگزیدگی قوم اسرائیل اشاره شده است: «و لقد آتینا بنی اسرائیل الکتاب والحکم والنبوة و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی العالمین؛ ما به بنی اسرائیل کتاب و حکمت و نبوت را بخشیدیم و از روزی های پاکیزه به آنها عطا کردیم و آنان را بر جهانیان برتری بخشیدیم.» (جاثیه/ 16)
علامه طباطبایی در تفسیر بخش آخر این آیه «و آنان را بر جهانیان برتری بخشیدیم» می گوید که اگر مقصود از جهانیان همه جهانیان باشد، پس آنان از برخی جهات مانند کثرت انبیا و معجزات فراوان بر دیگران برتری دارند و اگر مقصود همه جهانیان عصر خودشان باشد، از همه جهات برتری داشته اند. در جای دیگر آمده است: «یا بنی اسرائیل اذکروا نعمتی التی انعمت علیکم و انی فضلتکم علی العالمین؛ ای بنی اسرائیل یاد کنید از نعمت هایی که به شما عطا کردم و شما را بر جهانیان برتری دادم.» (بقره/ 47 و 122)
نیز آمده است: «قال اغیر الله ابغیکم الها و هو فضلکم علی العالمین؛ موسی گفت آیا غیر خدا را به عنوان معبود برای شما طلب کنم، حال آن که خدا شما را بر جهانیان برتری داد.» (اعراف/ 140) این برتری دادن به این بوده است که آیات روشن را برای آنان آورده و دین حق را به آنان داده و آنان را نجات داده است. با توجه به آیات قبل و بعد آیات فوق، روشن است که مقصود از برتری دادن، نعمت هایی است که خداوند به بنی اسرائیل عطا کرده است. از آیه آخر استفاده می شود که از آنجا که خدا شما را برتری داده، پس باید تنها او معبود شما باشد. پس برتری دادن خداوند در راستای مأموریت و وظیفه ای خاص بوده است. بنابراین، برگزیدگی قوم اسرائیل در قرآن مجید هم مطرح شده است، اما هرگز مقصود از آن یک تقدس و برتری ذاتی و ماهوی نیست.