روز فدیه یا یوم کیپور در سال دینی یهود

روش هشانا در منابع مختلف مذهبی یهود

در منابع مختلف مذهبی یهود چهار نام برای روش هشانا ذکر شده است: 1- روش هشانا= اول سال. 2- یوم تروعا= روز نواختن شوفار. 3- یوم هدین= روز داوری. 4- یوم هزیکارون= روز یادآوری. در روش هشانا طبق نظر بعضی از علما وقایعی به این شرح رخ داده اند: آفرینش حضرت آدم و شروع تاریخ جهان از این روز شروع شد. در همین روز بود که حضرت آدم به خاطر خطایش به محاکمه کشیده شد و در همین روز بود که مورد بخشش قرار گرفت. در این روز بود مادرهای اولیه سارا و راحل که عقیمه بودند مورد تفقد خداوند قرار گرفتند و اسحاق و یوسف را متولد نمودند. در همین روز بود که تفیلای حنا مستجاب شد و شموئل پیغمبر از او به وجود آمد. در همین روز بود که یوسف از زندان مصر آزاد شد و به صدارت رسید و در همین روز بود که یوغ بیگاری مصریان از گردن بنی اسرائیل در مصر برداشته شد. با توجه به دستور تورات مقدس و نیز مناسبت های گفته شده، شکی باقی نخواهد ماند که این روز خاص بهترین زمان برای پذیرفته شدن توبه و تفیلای (نماز) انسان ها می باشد.

ده روز توبه
ده روز نخست ماه تیشرى به نام ده روز توبه مشهورند. روز پس از روش هشانا مخصوص آیین صوم گدلیا است ولی این روزه ارتباط وثیقی با دوره یاد شده ندارد بلکه یادآور خاطره قتل گدلیا حاکم یهودی است که به دست بابلیان پس از سقوط اورشلیم در 586 قبل از میلاد منصوب شده بود. مطابق روایات یهودی مرگ او منجر به از میان رفتن نهایی هستی یهودیان مملکت جنوبی یهودیه شد. تاریخ دقیقی در منابع موجود در کتاب مقدس که از این حادثه یاد کرده اند (پادشاهان 25:25، یرمیا 1:41) ذکر نشده، اما سوم تیشری به عنوان روز قتل گدلیا پذیرفته شده است. روشن است که این روزه از جنبه ای توبه ای نیز برخوردار است و هرگونه زیاده روی ای را که ممکن است در دو روز پیش از آن انجام شده باشد، جبران می کند.
از جمله مشخصه های این ده روز نمازها و دعاهای اضافی آنها است: درخواست از خدا برای بخشیدن گناهان سال گذشته، فراموش نکردن یهودیان در طول زندگی تاکید بر پادشاهی خدا و دعوت به توبه که به تشوا معروف است و به معناى برگشتن به سوى خدا است. بعضى جوامع یهودى سلیحوت توبه اى مخصوصى را در سحر نیز مى خوانند. در حالى که در میان یهودیان زاهد و متقى رسم است که از آثار موسارى که آدمى را به عبادتى باطنى تر و مقدس تر رهنمون مى شود، استفاده مى کنند. عموم مردم تلاش دارند تا در خلال این دوره به گونه اى دقیق تر مسائل مربوط به پاکیزگى دینى را در زندگى خود مراعات کنند. شباتى که پیش از یوم کیپور قرار مى گیرد به «شبات توبه» مشهور است.
این روز یکى از دو موقعیتى است که در طول سال پیش مى آیند و در آنها، در زمان هاى قدیم، ربى ها به ایراد موعظه مى پرداختند. موعظه مربوط به این مورد بر محور موضوع تشووا است. براى قطعه اضافى مخصوص قرائت کتاب که مى باید از بخش انبیا باشد باب چهاردهم هوشع برگزیده می شود که با این جملات آغاز می گردد: «ای اسرائیل، به سوی خدایت ادونای بازگرد زیرا که از بی عدالتی خود به لغزش افتاده ای.» اوج این مرحله روز پیش از روز کفاره است. در این زمان اوضاع و احوال تغییر می کند. از جمله تکالیف آن است که در این روز بسیار می خورند و خواندن بسیاری از نمازهای توبه ای مرسوم را وا می گذارند. در میان برخی یهودیان اشکنازی و در میان آن یهودیانی که تحت تاثیر قبالا هستند، آیین کپاروت در صبح قبل از روز فدیه انجام مى گیرد. لازم است در این آیین هر فرد مذکر یا مؤنث جوجه خروس یا مرغى را گرفته و آن را سه بار دور سر بگرداند و این جمله را بگوید: «این بدل من است; این عوض من است; این فدیه من است; این جوجه خروس/ مرغ خواهد مرد و من خواهم رفت و به زندگى خوب و طولانى و به آرامش خواهم رسید.»
پس از آن حیوان یاد شده را ذبح شرعى مى کنند، امعا و احشایش را بیرون آورده، پیش مرغان مى اندازند، و گوشت آن را یا به فقیران مى دهند و یا آنکه با پرداخت مقدارى پول به جاى آن، گوشت را خود مصرف مى کنند. براى اولین بار در بابل قرن نهم یادى از این رسم شده است. همکار نویسنده شولحان عاروخ، حاخام مشه ایسرلس اشکنازى آن را از جمله کارهاى مشروع به شمار مى آورد. اما این امر باعث مخالفت جدى برخى از هلاخائیان بزرگ قرون وسطا که آن را همچون کار مشرکان مى دانستند شد. حاخام شلومو ادرت در قرن سیزدهم چنین مى نویسد: «من دیدم که این رسم (یعنى کپاروت) و نیز عادات دیگرى از همین نوع در دیارمان شیوع یافته و کسى از آن جلوگیرى نمى کند... این اعمال در چشمم مانند روش هاى امورى ها بود و من اصرار زیادى در طرد آن داشتم. به لطف الهى کلماتم مسموع افتاد و چیزى از این اعمال و دیگر کارهاى مرتبط با آنها در شهرمان باقى نماند.»
حاخام یوسف قارو، نویسنده سفارادى شولحان عاروخ مى گوید باید مردم را از انجام این رسم بازداشت اما على رغم قید و بندهایى که بیان شده این رسم عمیقا در زندگى یهودیان ریشه دوانیده است. آنان که احساس مى کنند این عمل بیش از اندازه شبیه کار مشرکان است، و یا مى بینند که به احتمال زیاد همچون عملى جادویى دانسته خواهد شد که با آن مجازات سزاى آدمى به جوجه خروس منتقل مى شود به جاى حیوان از پول در این آیین استفاده مى کنند، پس از آنکه پول با ترتیب مناسبى به دور سر چرخانده مى شود آن را صدقه مى دهند. بدین ترتیب این عمل همبسته این اندیشه قدیمى یهودى است که صدقه یکى از چیزهایى است که کمک مى کند تا تقدیر بد برطرف شود.

روز فدیه یا یوم کیپور

«برای شما قانون ابدی باشد. در دهم ماه هفتم، جانهایتان را رنج دهید (روزه- تعنیت بگیرید) و هیچ کاری انجام ندهید... که در این روز برای طاهر شدن شما کفاره انجام می شود. (و در صورت توبه) از تمام خطاهایتان در برابر خداوند پاک و مبرا خواهید شد.» یوم کیپور در دهم ماه تیشری واقع شده است که از لحاظ حضور در برابر خداوند و طلب بخشش خطاهای گذشته، مهمترین روز سال برای یهودیان به شمار می آید. نامهای دیگر آن عبارتند از:
1- یوم کیپور: کیپور به معنای «کفاره و بخشش» گناهان است.
2- یوم عاسور: عاسور به معنای «ده» و اشاره به دهم ماه تیشری است.
3- یوم ادیر: ادیر به معنای «جلیل و با عزت» است. در دعاهای این روز، بیش از ایام دیگر سال به عظمت و جلال خداوند اشاره می شود.
4- یوم هسلیحا: به معنای روز «بخشش و عفو» گناهان.
5- یوم هقادوش: روز مقدس که این روز بیش از دیگر ایام سال به راز و نیاز و ارتباط بین انسان و خدا اختصاص دارد.

اعمال مذهبی و ممنوعیت های پیش از یوم کیپور
یوم کیپور یا روز فدیه نقطه اوج فرآیند توبه و درخواست آمرزش خدا است. اما از آنجا که اعتقاد بر آن است که خدا فقط در صورتى مى تواند گناهانى را که آدمى به زیان دیگران انجام داده است ببخشد که فرد زیان دیده زیان رساننده خود را ببخشد، گناهکار باید پیش از یوم کیپور بخشش همنوع خود را به دست آورد. رسم است که یهودیان نزد کسانى که به آنان بدى کرده اند مى روند و تلاش مى کنند آنها را راضى کنند، اما اگر آنان پس از سه بار تلاش مصالحه جویانه آشتى را نپذیرفتند، گناهکار دیگر ملزم به کوشش بیشتر براى جلب رضایت ایشان نیست. به نشانه پاک شدن پس از آمیزش جنسى یا انزال منى و یا آن چنان که برخى نظریه ها مى گویند، به عنوان بخشى از فرآیند توبه دستور داده شده است که فرد یهودى باید در روز پیش از یوم کیپور در میقوه شستشو کند و یا دست کم مقدار زیاد و معینى از آب را به صورت جریانى پیوسته روى خویش بریزد. یکى از اعمالى که گرچه در قانون نامه ها ذکر شده است اما نسبتا به ندرت در میان یهودیان معاصر یافت مى شود تازیانه زدن با شلاقى چرمى است که پس از نماز عصر به هنگامى که مطابق دستور کتاب نماز اقرار عمومى به گناه صورت مى گیرد، انجام مى شود. این عمل موجب قبول توبه به شمار مى رود و با آن که معمولا بیشتر جنبه نمادین دارد تا تحمل رنجى واقعى، اما هنوز برخى از افراد پارسامنش براى خود آن را به اجرا مى گذارند. به طور کلی اعمالی که پیش از یوم کیپور باید انجام شوند عبارتند از:

1- رسم کپر (کفاره)
رسم است که روز پیش از کیپور، به نشانه کفاره گناهان برای هر نفر مرغ یا خروسی را گرفته و شحیطا (ذبح شرعی) می کنند. پیش از شحیطا جملاتی خوانده می شود که مضمون آن چنین است: «این حیوان، کفاره گناه من باشد و به جای من خونش ریخته شود.» به جای مرغ و خروس می توان از دیگر پرندگان حلال گوشت استفاده کرد. چنانچه دسترسی به مرغ زنده یا شحیطای آن در آدینه کیپور یا روزهای پیش از آن ممکن نباشد، می توان قیمت معادل آن را پس از خواندن جملاتی همانند ذبح پرنده به فقرا و مستمندان صدقه داد یا ویژه هزینه های آموزش مذهبی کرد.

2- منع تعنیت:
روز پیش از کیپور، گرفتن تعنیت به هر دلیل ممنوع است و در مقابل آن توصیه شده که افراد در این روز برای آمادگی تعنیت کیپور، به حد کافی از خوراکیها استفاده کنند. آخرین وعده غذا پیش از غروب آفتاب آدینه کیپور باید پایان یابد. افزون بر شب و روز کیپور که از لحاظ قوانین ممنوعیت کار همانند شبات هستند، پنج موضوع دیگر در آن ممنوع است:
1- خوردن و نوشیدن
2- هرگونه استحمام و شستشو
3- آرایش و مالیدن کرم بر بدن
4- پوشیدن کفش چرمی
5- روابط زناشویی
کلیه قوانین فوق از دقایقی پیش از غروب آفتاب شروع می شوند و تا دقایقی پس از غروب آفتاب روز بعد و تاریکی کامل هوا (دست کم 30 دقیقه پس از غروب) ادامه می یابند.

3- روشن کردن شمع:
پیش از غروب آفتاب و شروع کیپور، خانم خانه مانند شب شبات دو شمع روشن می کند و براخای مخصوص آن را می گوید. اگر کیپور با شبات مصادف شود، همان دو شمع را روشن می کنند و براخای ویژه شبات و کیپور گفته می شود.

4- طلب عفو از والدین و همسر:
رسم است که فرزندان پیش از رفتن به کنیسا از والدین خود طلب بخشایش و عفو کرده، والدین نیز از اشتباهات و تقصیرات فرزندان چشم پوشی کنند. حتی اگر فرزندان به این امر آگاه نباشند، شایسته است که والدین پیش از حضور در کنیسه فرزندان خود را مورد بخشایش قرار داده، آنها را برکت نمایند. همچنین زن و شوهر نیز یکدیگر را عفو کرده و مورد دلجویی قرار می دهند.

روزه، به عنوان یکى از ویژگى هاى اصلى یوم کیپور

روزه، که یکى از ویژگى هاى اصلى یوم کیپور است، درست پیش از غروب خورشید آغاز مى شود و آخرین لقمه هاى غذا را باید به گونه اى صرف کرد که کمى زمان تا شروع باقى باشد تا بدین ترتیب به لحظات غیر مقدس مقدارى تقدس ببخشیم. در وجدان دینى مردم و نیز در نوشته هاى هلاخایى، یوم کیپور مهم ترین زمان در طول سال یهودى شمرده مى شود، و در واقع معیار اساسى التزام یهودیان به سنت خویش است. بسیارى از یهودیان که در دیگر مراسم دینى مشارکتى نشان نمى دهند تلاش خاصى دارند تا در یوم کیپور در کنیسه حضور یابند و یا لا اقل آن را روزه بگیرند. در کشور جدید اسرائیل که در آن زندگى یهودیان تحت سیطره راست کیشى یهود است، گروه هاى یهودى سکولار فرصت یوم کیپور را غنیمت شمرده به گردش هاى بزرگ دسته جمعى مى روند. این کار نه تنها به آنان اجازه مى دهد تا از جو دینى سنگین شهرها بگریزند بلکه خود بزرگ ترین نوع نارضایتى و مخالفتى است که مى توان در یک ساختار دینى از خود بروز داد. در یوم کیپور صرف نظر از روزه، که مانند تمام روزه هاى موجود در یهودیت مستلزم امساک کامل از خوردن و آشامیدن است، باید از شستشو و روغن زدن به خود و پوشیدن کفش چرمى و داشتن روابط جنسى نیز خوددارى کرد. همانند شبات در یوم کیپور نیز انجام هرگونه کار دنیایى ممنوع است.

تفیلاها و مراسم کیپور
در شب کیپور، پیش از تفیلای عرویت با خارج کردن سفر تورا از هخال، متن «کل نیدره» خوانده می شود که در آن همه نذرهای فراموش شده باطل می شود. سپس براخای شهحیانو بر سفر تورا گفته شده و پس از خواندن تفیلای عرویت، مراسم سلیحوت برگزار می شود. در روز کیپور، در مجموع چهار بار تفیلا خوانده می شود که شامل شحریت، موساف، مینحا و نعیلاست. تفیلای «نعیلا» تنها در یوم کیپور خوانده می شود. پس از هر نوبت از این تفیلاها یک بار سلیحوت خوانده شده و دوباره (در شحریت و مینحا) سفر تورا قرائت می شود. در تفیلای شحریت و در بخش بازگشت شالیح صیبور، متن اعترافنامه بزرگ خوانده می شود. معمولا در تفیلاهای شحریت و مینحای روزهای عادی هفته (به غیر از شبات، موعدیم و روزهای خاص) متن «ویدوی» به طور مختصر خوانده می شود. اما در کیپور این متن به طور مفصل و با شرح کامل گناهانی که انسانها ممکن است انجام دهند، ذکر شده و به سبب تمامی آنها از خداوند طلب بخشایش می شود.

نحوه مراسم عبادت در کنیسه در یوم کیپور
مراسم عبادت در کنیسه در پایان روز شروع مى شود. ابتدا یک یا دو تا از طومارهاى تورا را از درون گنجه بیرون آورده آنها را روى سطح برجسته اى که در میان کنیسه وجود دارد قرار مى دهند. افراد مذکر جماعت کنیسه شال نماز ریشه دار مخصوص خود (طلیت) را که معمولا فقط در ساعات روز پوشیده مى شود به تن مى کنند، و همچنین کیتل یا ردای پهن سفیدی را غالبا روی لباس خود می اندازند. برای اینگونه لباس پوشیدن تفسیرهای گوناگونی ارائه می شود، مثالا سفیدی نشانه پاکی و بخشش گناهان است، یا مثلا کیتل نمایانگر کفنی است که پس از مرگ خواهیم پوشید که در نتیجه باعث ایجاد احساس تواضع نیز می شود. در نماز آغازین پیش نماز از جماعت آسمان و نیز از جماعت کنیسه اجازه می خواهد تا به همراه آن گناهکارانی که ممکن است به دلیلی از دلایل در بقیه طول سال از حضور در کنیسه محروم شوند، دعا کند. پس از آن دعای کل نیدره مى آید که در جمع یهودیان اشکنازى سه دفعه با زمزمه و لحنى ملایم خوانده مى شود. کل نیدره در اصل دعاى الغاى قسم ها است و براى آن است که فرد یهودى را از قسم هاى دینى اى که ممکن است از خاطر او رفته باشند آزاد کند. برخى از مراجع هلاخایى از آیین الغاى قسم ناخشنود بودند.
حتى حاخام سامسون هرش، رهبر راست کیش هاى آلمان در قرن نوزدهم، در یکى از مراحل زندگى اش به گونه اى ناموفق کوشید تا این رویه را برچیند. اتهام هاى پیاپى بیگانگان حاکى از آنکه نمى توان به عهد و پیمان یهودیان اعتماد کرد، چرا که آنان با کل نیدره آنها را لغو مى کنند، اگرچه مبتنى بر برداشت درستى از نوع قسم هایى که لغو مى شدند نبود اما در طول دوران باعث گرفتارى هاى زیادى شد، و البته باعث دلگرمى بیش از پیش حاخام هایى بود که مى خواستند این رسم را به دور افکنند. رواج و مقبولیت کل نیدره به اندازه اى بود که هشدارهاى حاخام ها سودى نبخشید و همچون جزء جدانشدنى یوم کیپور، و شاید از دید برخى به عنوان تأثیرگذارترین بخش آن، باقى ماند. عبادت شامگاهى که پس از این مراسم صورت مى گیرد مشتمل است بر اعتراف دسته جمعى به گناهان، و خواندن سرودهایى که در آنها بر کمبودهاى آدمى و در مقابل بر لطف سرشار الهى تأکید مى رود. در خلال روز بعد در کنیسه عبادت هایى طولانى و تقریبا بدون وقفه تا موقع فرا رسیدن شب، که وقت نواختن شوفار براى اعلام پایان روزه است، انجام مى گیرد. جوامع مختلف یهودى هر یک براى خود لحن سنتى خاص دارند که به طور بسیار جدى بر آن محافظت مى کنند.
اعضاى مسن تر جماعت که این الحان براى آنان یادآور خاطرات حسرت آورى از روزگار جوانى آنها است که با والدین خود در کنیسه شرکت مى کردند اغلب با شور و شوقى فراوان با آن سرودخوانى ها همراه مى شوند. از زمره قسمت هاى اصلى آیین یوم کیپور دعاهایى است که به یاد از دست رفتگان خوانده مى شوند (ییزکر). البته این دعاها در پایان عید سایه بان ها، در عید پسح، و در عید پنجاهه نیز خوانده مى شوند. به همراه دعا براى مردگان شمعى را پیش از شروع روزه، به یاد پدر و مادرهاى از دست رفته روشن مى کنند که براى ساعت ها روشن باقى مى ماند. نیز از جمله مراسم یاد شده بازخوانى گزارشى طولانى از مراسمى است که انجام آنها در دوران معبد بر عهده کاهن اعظم بوده است. در خلال این بازخوانى جماعت کنیسه در لحظات مشخصى به تقلید از اعمال معبد به خاک مى افتند.
سوگوارى پر احساسى نیز براى ده تن از حکیمان که در جریان تعقیب و آزار دوران هادریان در قرن دوم (آن چنان که سنت یهودى مى گوید) به نحو فجیعى به شهادت رسیدند برگزار مى شود. علاوه بر اینها قطعه اى از کتاب یونا در بین عبادت عصر خوانده مى شود تا پیام آور این معنا باشد که آمرزش براى آنان که توبه مى کنند و از راه هاى بد خود برمى گردند در دسترس است. یوم کیپور در هیئت کامل خود اینگونه جلوه مى کند: با جدیت و خشیت زیاد، روزه دارى، لباس هاى سفید، آهنگ هاى سنگین، به خاک افتادن هاى پیشنماز و جماعت، و نمازها که خود جلوه اى خاص دارند، و جملگى باعث به وجود آمدن فضایى مى شوند که هم آسمانى است و هم به پالایش و تخلیه روحى کمک مى رساند. اگرچه دیدگاه هلاخایى پذیرفته شده از این قرار است که یوم کیپور فقط فدیه از گناهانى مى شود که حقیقتا از آنها توبه شده باشد اما روشن است که بسیارى از یهودیان صرفا با شرکت در مراسمى که در طول آن روز انجام مى گیرد احساس پاک شدن و عوض شدن مى کنند. زندگى آنان در طى سال آینده ممکن است تفاوت اساسى با زندگى سال گذشته آنها نداشته باشد اما در عین حال این اعتقاد که خدا گذشته ها را بخشیده است به آنان اجازه مى دهد که با خیالى آسوده از گناه به سوى آینده گام بردارند.