رابطه لیترجی و معنویت در تاریخ مسیحیت (عشای ربانی)

رابطه معنویت و عبادت در کلیساهای ارتدکس

لیترجی شرقی (یعنی عشای ربانی) محور معنویت کلیساهای ارتدکس شرقی است. حکایتی از دهه 1920 درباره یک جوان انگلیسی وجود دارد. وی پس از دیدار از مونت آتوس، هنگامی که از میان تپه ها به سمت سالونیکا در حرکت بود، با راهبی سالخورده همراه شد. شب را در اقامتگاهی در آن اطراف ماندند و مجبور شدند از اتاق خوابی مشترک استفاده کنند. از بامداد تا شامگاه راهب پیر نه نمازی خواند و نه نیایشی به جا آورد. سرانجام مرد جوان نتوانست جلوی کنجکاوی خود را بگیرد و جسورانه از راهب سئوال کرد که چرا از چنان تکلیف مهمی غفلت ورزیده است. پیرمرد شگفت زده می نمود و خاطرنشان کرد که عضوی از جامعه ای است که دعای منظم روزانه را در آیین عشای ربانی و دیگر مراسم دینی به جا می آورند.
هنگامی که او در صومعه است، کاملا در مراسم دعا شرکت می کند، هنگامی که او در آنجا نیست، دعا به هر حال ادامه می یابد. این یک نمونه افراطی است. لیترجی ارتدکس ها مستلزم وجود ارتباطی دو جانبه بین نیایش های شخصی و عبادت دسته جمعی است. نیایش شخصی هم مقدمه عبادت دسته جمعی و هم نتیجه آن است؛ اما چنان که ژرژ فلورفسکی می نویسد (تأکیدها از آن اوست): دعا به خودی خود فرع بر شعائر است. دعا تنها بر اساس اتحاد اسرارآمیز ما با بدن مسیح، از طریق تعمید مقدس در عیسی امکان پذیر است. از این رو، «دیدار» نهایی نیز به شیوه ای اسرارآمیز یعنی در سر عشای ربانی مقدس عیسی تحقق می یابد. تمامی «نیایش های خصوصی» باید در جهت این هدف مقدس هدایت شوند.

لیترجی در آیین عشای ربانی

عشای ربانی برترین راز است و خود کاملترین و عمیق ترین اتحاد است، چیزی بیش از حاصل جمع تجربه فردی و احساس حضور خدا است، و کل جامعه مسیحی، هم روی زمین و هم در آسمان، را در بر می گیرد. لیترجی شرقی راه ورود هفتگی مسیحیان به ملکوت است تا با مسیح بر سر سفره اش بخورند و بنوشند. مخفیانه، به دور از چشم جهانیان، «پشت درهای بسته»، امت مسیحی، آن «گله کوچک» که مرضی پدر است که ملکوت را عطایشان فرماید. (لوقا 12:32) در عشای ربانی عروج خود را به نور و شادی و جشن ملکوت تحقق می بخشند. این آیین از دیدگاه غربی آخرت شناختی است نه عرفانی یعنی انتظار همگانی است برای کمال تمام چیزها، پیروزی نهایی خدا در مسیح، آسمان جدید و زمین جدید، و نه اتحاد فرد با خدا.
هیچ الهیدان ارتدکسی گردهمایی مسیحیان، از پیر و جوان، را که در صبح یکشنبه ای در یک جا جمع می شوند به عنوان «شرکت در یادگیری»، ندانسته است، و یا عبادت آنان را، «تجربه یادگیری»، تلقی نکرده است. آیدن کاوانا ضمن مقایسه عبادت شرقی با عبادت غربی گفته است که عبادت شرقی بیشتر پذیرای تحرک، تجارب حسی، تأملات [باطنی] و اقدامات شخصی است و به متفکرانه بودن چندان تمایلی ندارد. شرق، «نمادگرا» است و غرب «تصویرگرا». «تصاویر درباره معنایند و نمادها درباره وجود». مسیح در معنویت ارتدکس ها مسیح جتسیمانی و جلجتا، چنانکه در غرب است، نیست، بلکه مسیحی است که در بالای کوه به موجودی نورانی متبدل شده بود: و چون تابش خدا، از او در آینه وجود ما می تابد «از جلالی به جلال دیگر متبدل می شویم.» (قرنتیان دوم 3:18)

چند نمونه غربی

مایکل رمزی، سر اسقف کانتربری از سال 1961 تا 1974، هنوز دوره کارشناسیش را به پایان نرسانده بود که در عبادت انگلیکن کاتولیک به کشفی دست یافت. احساس راز و هیبت و احساس جهانی دیگر که در آن واحد هم دور بود و هم نزدیک... احساس این که ما آشکارا در برابر مصیبت عیسی قرار داریم و نیز آشکارا به آسمان نزدیک شده ایم، آسمانی که رنج عیسی به طور اسرارآمیزی به آن مربوط می شد، چنانکه گویی آن را از گذشته به حال آورده بودند. وی به این نتیجه رسید که دور هم جمع شدن سر ساعت 8 صبح پس از آمادگی کامل، و سپس انجام مراسم عشای ربانی کامل که در آن (در آن دوران) هیچ کس به جز کشیش این آیین مقدس را انجام نمی داد، چیز با ارزشی است. این نکته ذهن او را برای تفکر کردن و عشق ورزیدن فارغ ساخت. رمزی در مورد جنبش عشاهای ربانی منطقه ای که در زمان اسقفی وی در دهه 1950 تفکر انگلیکن را تحت شعاع گرفته بود، محدودیت هایی قائل شد.
تصور او بر این بود که مردم صرفا به محفل مذهبیشان «سرک می کشند»، بدون این که به لحاظ روحی آمادگی داشته باشند. او شاید از رسم یکشنبه های عشای ربانی مربوط به پرسبیترن های قدیم اسکاتلند، که در سال تنها یک یا دو بار انجام می شد، طرفداری می کرد. رمزی خواهان برگزاری محفل مذهبی به طور مرتب بیش از این مقدار، و در واقع به طور روزانه بوده است. (کاری که در واقع در مراسم عشای ربانی ارتدکس های شرقی نا شناخته است) تی. اس. الیوت نیز به آیین انگلیکن کاتولیک گروید؛ با این استدلال که این آیین در مورد ایمان آوردن، عشای ربانی و محفل مذهبی معنویتی مبتنی بر لیترجی را در اختیار می گذارد که در آن عمیق ترین شک گرایی با عمیق ترین ایمان همراه شده است. انسان شهادتی ایمانی را ادا نمی کند که به رغم شفافیت ظاهری بیانش، پوشیده در ابهامات است، بلکه مجذوب رسمی مذهبی، که الیوت آن را با یک نمایش مقایسه کرده است، می شود که شخص در آن همیشه به دنبال «معنا» و «مجموعه ای از اعمال که چه بسا برای کسانی که آنها را انجام می دهند، توجیهی جز خود آن اعمال وجود نداشته باشد»، نیست.
آدمی با شیفتگی تمام عشای ربانی را دریافت می دارد. کسانی بوده اند که از لیترجی به عنوان منبعی برای دعاهای خصوصی خویش استفاده کرده اند. دعاهای خصوصی لنسلات اندروز در واقع مرکب از عباراتی برگرفته از کتاب مقدس، آباء کلیسا و کتاب دعاهای کهن است. او با قلمی که در دست داشت، دعا می کرد و مایل نبود که از کلمات خود استفاده کند. وی گمان می کرد دعاهایی که ارتجالا و در گرما گرم مراسم بر زبان می آیند، ممکن است دور از شأن و عظمت خدا باشند و «برای دعا کردن خواستار ذکری معروف بود که به وسیله کلیسا یا در گذر زمان مورد تأیید قرار گرفته باشد» و این نیز بدین سبب بود که «او احساس می کرد که دعاهای خصوصیش، با وجود نقصان، بخشی از چیزی بسیار بزرگترند، بانگی ضعیف در میان انبوهی از بانگ های در حال ستایش».

تأکید نهضت جدید لیترجی بر ماهیت جمعی عبادت مبتنی بر لیترجی
نهضت جدید لیترجی در غرب بر ماهیت جمعی عبادت مبتنی بر لیترجی تأکید کرده است و این که ما باید «با تمام عشای ربانی نیایش کنیم» به جای این که «در عشای ربانی نیایش کنیم». ما باید در حالی که دور میز، و نزدیک روحانی یا کشیش گرد آمده و به یکدیگر و نیز به نان و شراب توجه داریم، در هر لحظه مراسم مشارکت جوییم. اجرا کننده مراسم کل مسیحیانند نه فردی که مقام اداره مراسم را داراست. هم اکنون اهمیتی که برای عمل تقدیس و لحظه تحقق آن به هنگام خوانده شدن کلمات مرسوم از سوی کشیش بر نان و جام، قائل بودند، اگر نگوییم به کل آن آیین، می توان گفت به کل دعای عشای ربانی که «از آغاز تا انجام عملی مقدس است» منتقل شده است. این انتقال به یک معنویت کاملا متفاوت در عشای ربانی منجر می شود که به جای متفکرانه بودن مبتنی بر مشارکت افراد است و مجال کمتری برای «تفکر کردن و عشق ورزیدن» دارد. این مراسم کمتر قدسی است، خداوند نه «در آن مکان و نه خارج آنجا» است، بلکه در مردمی است که به عبادت خدا مشغولند؛ یعنی در آشتی یافتن آنان با یکدیگر در مسیح، که نمود آن را می توان در برقراری مجدد تبریک قدیمی صلح و صفا دید، نه در عناصر تقدیس شده و هیئت قدسی آنها. بدون تردید، این نهضت تلاش می کند تا لیترجی را در زندگی وارد کند و جامعه مسیحی گرداگرد میز عشای ربانی را با مسیحیت عالم روابط انسانی و فعالیت سیاسی و اجتماعی متحد گرداند.

عبادت مبتنی بر لیترجی در نهضت اصلاح دینی

برخی از این امور در نهضت اصلاح دینی پیش بینی شده بود. اصلاحگران تکیه بر جماعتی می کردند که عشای ربانی را، با هر دو نوع آن (یعنی نه فقط نان، چنانکه حداقل در سه قرن گذشته چنین بود) دریافت می دارند، در حالی که کرانمر در هیچ یک از کتاب های دعایش (1549 و 1552) از دعای تقدیس (یعنی عطف توجه به خود نان و شراب) سخن نمی گوید. این اصطلاح در سال 1662 به درخواست کشیشان والامقام کارولین به بخش سوم ترجیعات کتاب دعای عمومی اطلاق شد. این عمل در واکنش به چیزی بود که پروتستان ها آن را انحراف کلیسای کاتولیک رومی میانه قرون وسطا از حقیقت مبتنی بر کتاب مقدس تلقی کرده بودند. لحظه بالا بردن نان پذیرایی (یعنی نان تبرک شده) مهمترین لحظه مراسم عشای ربانی شده بود. تماشای این صحنه باعث لطف و رستگاری بود نه ارتباط داشتن با آن.
پیش از آن که جماعت عبادت کنندگان به زانو زدن و ستایش کردن فراخوانده شوند، می توانستند مثلا با استفاده از یک کتاب دعای مناسب سرگرم نیایش اختصاصی خویش شوند. احتمالا پیدا شدن نیمکت ها در کلیساها به سبب تمایل به متمرکز شدن بر این نیایش ها بوده است. یا به گفتن تسبیحات مخصوص بپردازند (یا حتی در شبستان کلیسا درباره تجارت مشغول بحث شوند). ایمن دفی در این نکته معروف تردید کرده است که عدم شرکت اکثر مسیحیان غربی قرون وسطی در لیترجی هایی که عمدتا مربوط به کشیشان بود، به علت ساده انگاری غیر قابل قبول آن بود. عشای ربانی در جامعه رسوخ داشت؛ افراد غیر روحانی مضامین آن را به شکل های گوناگون پذیرفته بودند و در واقع اگر عشای ربانی یکشنبه های کلیسای هر منطقه به دور میزی مفصل و به دور از مردم برگزار می شد، عشاهای ربانی ساده در روزهای کاری هفته، و معمولا در یکشنبه ها همزمان با مراسم اصلی، دور میزهای فرعی یا چیده شده در راهروی اصلی میان نیمکت ها که می توانست برای عبادت کنندگان قابل دسترسی باشد، برگزار می شد. مهم تر آن که هر عشای ربانی در چارچوب مجموعه ای از اوقات مربوط به آیین ها شکل می گرفت که در آنها کشیشان معمولا در حال حمل اشیاء مقدس از قبیل خود نان مقدس در عید پاک و یا در یکشنبه های عادی، متون انجیل، لوح مقدس یا چیزهای اصلی مربوط به شعائر نظیر آب مقدس یا نان مقدس، از مکان مقدس حرکت کرده و به قسمت عمومی کلیسا وارد می شدند.

عشای ربانی و رویداد مصیبت دیدن مسیح
کتاب های آموزش عشای ربانی موشکافی هایی موعظه آمیز و یا رمزی در مورد مراحل این مراسم انجام داده اند، و به نوشته یکی از رساله ها، به دلیل اعتقاد به این که «واقعه عشای ربانی نمایانگر همان رویداد مصیبت دیدن مسیح بوده است» سرانجام مطابقتی میان عشای ربانی و رویدادهایی که به هنگام مصیبت دیدن مسیح پیش آمد، برقرار کردند. مراسم عشای ربانی یکشنبه پر از نور و رنگ و موسیقی بود. اینها موجب می شدند که لیترجی های اصلاحگران در مقایسه [با آن] بیش از حد رسمی، لفاظانه و بی روح به نظر آید. این حالت برای پروتستان ها با زبان بومی و سرانجام در انگلستان با آوازخوانی دسته جمعی تعدیل شد. کتاب مقدس که بسیار زیاد خوانده می شد، و تعالیمش که به نظر می رسید بر «آموزه بسیار مفید و سرشار از آرامش» عادل شمرده شدن از طریق ایمان تأکید داشتند، جدید و هیجان انگیز بود.
روح غالب بر برداشت قرن هفدهمی کلیسای انگلستان، که در قرن بعد شکل سرودهای وزلی را به خود گرفت، مسأله anamnesis یا یادآوری است. این یاد آوری عبادت کنندگان را به وسیله ایمان، روانه لحظه مصلوب گشتن مسیح می کند. قربانی مسیح که یکبار و برای همیشه انجام شده بود، در هر عشای ربانی مجددا حاضر می شود. در واقع تئودور اهل ماپسوستیا (حدود 350ـ428م) قبلا این اندیشه ها را مطرح کرده بود و الهیدانان کاتولیک قرن بیستم نظیر کاسل و دولاتله نیز آنها را پسندیدند. همچنین می توان از تفسیر جریمایا نام برد که فرمان مسیح: «این را انجام دهید تا خدا مرا به یاد آورد» را با لوازم آخرت شناختیش که خدا هنگام برپایی ملکوت به وجود خواهد آورد، به بحث گذاشته است. درباره لیترجی کلیسای انگلستان غالبا این تلقی معنوی وجود داشته است که اعتقاد به تبدیل شدن نان و شراب به جسم و خون مسیح رازی است که درباره آن نباید نظریه های مدرسه ای بتراشیم، بلکه باید در مقابل آن به جهل خویش اعتراف کنیم، اما با این حال معتقد بوده اند که در این شعائر خود مسیح با وجود واقعی خود به امت زمینیش، اعطا می شود.