تحولات الهیات مسیحی در دوره نهضت اصلاح دینی (کاتشیسم)

نهضت اصلاح دینی جنبشی پیچیده با برنامه ای بسیار گسترده بود. محور مباحثات تا حدی، منابع الهیات مسیحی بود و تا حدی آموزه هایی ناشی از کاربست آن منابع بود.

تحولات اساسی در منابع الهیات مسیحی

جریان غالب در نهضت اصلاح دینی، نه در پی برقرار کردن سنت مسیحی جدیدی بلکه احیا و تصحیح سنت موجود بود. اصلاحگرانی چون لوتر و کالون معتقد بودند که الهیات مسیحی در نهایت بر کتاب مقدس مبتنی است و چنین استدلال می کردند که چاره ای جز بازگشت به کتاب مقدس به مثابه منبع اساسی و حیاتی الهیات مسیحی نیست. شعار «فقط کتاب مقدس» به یکی از مشخصه های اصلاحگران تبدیل شد و بیانگر این اعتقاد اساسی آنان بود که کتاب مقدس یگانه منبع ضروری و کافی الهیات مسیحی است. با این حال، این به معنای انکار اهمیت سنت از سوی آنها نبود. این تأکید جدید بر کتاب مقدس پیامدهای مستقیمی داشت که از آن میان، موارد زیر دارای اهمیت ویژه ای است:
1- اعتقاداتی که نتوان برای آن اساسی در کتاب مقدس یافت، باید کنار نهاده شده یا بی ارتباط با کتاب مقدس اعلام شود. از باب نمونه، اصلاحگران مجال اندکی برای آموزه لقاح مطهر مریم (اعتقاد به اینکه مریم به عنوان مادر عیسی بدون هیچ گونه آلودگی به گناه باردار شد) داشتند. آنان این عقیده را فاقد مبنایی در کتاب مقدس می دانستند و به همین جهت آن را رد می کردند.
2- به تدریج، تأکید جدیدی بر جایگاه عمومی کتاب مقدس در کلیسا به عمل آمد. موعظه علنی، شرح کتاب مقدس و آثار الهیات مبتنی بر کتاب مقدس (مانند کتاب مبادی کالون) رفته رفته به شاخصه های نهضت اصلاح دینی تبدیل شد.

آموزه فیض
دوره نخست نهضت اصلاح دینی، تحت سیطره برنامه شخصی مارتین لوتر قرار دارد. لوتر متقاعد شده بود که کلیسا ناخواسته در دامن پلاگیوسی گری فرو غلتیده و لذا، آموزه آمرزیدگی به وسیله ایمان را برای همه مخاطبان خود اعلام کرد. این پرسش که «چگونه می توانم به خدایی مهربان دست یابم؟» و شعار «تنها به وسیله ایمان» در بخش عظیمی از اروپای غربی طنین افکن شد و مستمعان بسیاری در بخش بزرگی از کلیسا پیدا کرد. موضوعات نهفته در این آموزه پیچیده است و در جای مناسبی در این کتاب به تفصیل بحث خواهد شد. آموزه آمرزیدگی بیش از همه، به نهضت اصلاح گرایی لوتری منسوب است. کالون با آنکه به این آموزه همچنان به دیده احترام می نگریست، آغازگر فرایندی بود که اهمیت روز افزونی در الهیات نهضت اصلاح دینی داشت. فرایند یاد شده عبارت بود از بحث درباره فیض در پیوند با آموزه تقدیر ازلی نه آمرزیدگی. از دیدگاه الهیدانان کلیسای اصلاح شده، بیان غایی فیض خدا را نباید در این یافت که خداوند گناهکاران را می آمرزد، بلکه آن را باید در برگزیدگی بشر از سوی خدا بدون در نظر گرفتن شایستگی ها یا دستاوردهای قابل پیش بینی، تبدیل به بیان فشرده ماهیت فیض بدون لحاظ شایستگی شد.

آموزه آیین های مقدس
در دهه 1520، این دیدگاه در محافل اصلاحی تثبیت شد که آیین های مقدس، نشانه های بیرونی فیض نامشهود خدا است. این موضوع که پیوندی میان آیین های مقدس و آموزه آمرزیدگی (تحولی که به خصوص به لوتر و فیلیپ، همکار او در ویتنبرگ، ملانشتون منسوب بود) برقرار می کرد، موجب گرایش جدیدی در الهیات آیین های مقدس شد. چندی نگذشته بود که این حوزه از الهیات، موضوع مناقشات شدیدی شد. اصلاحگران بر سر تعداد و ماهیت آیین های مقدس به مخالفت با رقیبان کاتولیک خود پرداختند. لوتر و تسوینگلی به مناقشه شدیدی بر سر این موضوع پرداختند که آیا مسیح حضوری حقیقی در مراسم دینی عشای ربانی دارد یا نه؟

آموزه کلیسا
اگر نسل نخستین اصلاحگران، توجه خود را به پرسشی در باب فیض معطوف کرده بودند، نسل دوم موضوع کلیسا را وجهه همت خود ساختند. اصلاحگران با فاصله گرفتن از جریان اکثریت یعنی کلیسای کاتولیک بر سر آموزه فیض، تحت فشار شدیدی برای ارائه نظریه منسجمی درباره کلیسا قرار گرفتند که بتواند این فاصله گرفتن را توجیه کند و زیر بنایی برای کلیساهای انجیلی تازه باشد که در شهرهای غرب اروپا سر بر آورده بود. نام لوتر به خصوص با آموزه فیض گره خورده است، در حالی که مارتین بوسر و ژان کالون بودند که نقش سرنوشت سازی در طرح برداشت های پروتستانی در باب کلیسا داشتند. این برداشت ها از همان زمان و به شکلی روز افزون در مسیحیت جهانی اهمیت بسیاری پیدا کرد.

تحولات در مکتوبات الهیات مسیحی

نهضت اصلاح گرایی پروتستانی در سده شانزدهم موجب بروز تحولات مهمی در مکتوبات الهیات شد که حاکی از اهمیت فراوان موضوعات مربوط به الهیات در آن عصر است. یکی از جذاب ترین ابعاد نهضت اصلاح گرایی پروتستانی عبارت بود از آگاهی از نیاز به برقراری رابطه و دفاع از اندیشه های خود. همین مطلب موجب پیدا شدن سبک های مهم و متعددی در مکتوبات الهیاتی شد که در این روزگار نقش حساسی داشت. سه گونه از این آثار و مکتوبات عبارتند از:
1- کاتشیسم ها: شکل های همگانی ارائه ایمان مسیحی از منظر نهضت اصلاح دینی که به خصوص برای آموزش کودکان تهیه می شد.
2- اعتراف نامه های ایمان: بیانیه هایی درباب مطالب اصلی تأیید شده در الهیات یک گروه در نهضت اصلاح دینی (مانند لوتری ها، کلیسای اصلاح شده و آناباپتیست ها) که برای مخاطبان بالغ تهیه می شد.
3- آثار پدید آمده در باب الهیات نظام مند از جمله کتاب مجموعه مقالات اثر ملانشتون و کتاب مبادی دین مسیحی اثر ژان کالون که تحلیل و دفاعی نظام مند از الهیات لوتری و الهیات کلیسای ارائه می دهد. در زیر، هر یک از این سه سبک در آثار و مکتوبات در زمینه الهیات را بررسی می کنیم.

کاتشیسم ها

آنچه را امروزه «کاتشیسم ها» نامیده می شود، در کلیسای قرون وسطی نیز می توان یافت، اما همگان پذیرفته اند که استفاده گسترده از کاتشیسم ها، به ویژه در دوره نهضت اصلاح دینی صورت گرفت. با نگاهی به کلیساهای لوتری در ساکسونی در سال های 1528 و 1529 درمی یابیم که بیشتر کشیشان و تقریبا همه افراد عادی، از آموزه های اصلی آیین مسیحیت ناآگاه بودند. لوتر آن چنان از این موضوعی یکه خورده بود که تصمیم گرفت برای ارتقای آگاهی عموم از این آموزه ها دست به اقداماتی بزند. نخستین نتیجه این دغدغه تازه لوتر، در آوریل 1529 به بار نشست. هر چند لوتر نتیجه کار خود را «کاتشیسم آلمان» نامید، امروزه بیشتر به کاتشیسم بزرگ معروف است. این اثر مشتمل بر تحلیلی مبسوط از ده فرمان، اعتقادنامه رسولان و نیایش پروردگار است و به دنبال آن مباحثی در باب دو آیین از آیین های کلیسایی (تعمید و آیین محراب یا مراسم عشای ربانی) ذکر شده است.
این اثر آینه تمام نمای لوتر نیست و اساس آن، مواد پیشینی آداب دینی است؛ هم چنین به انگیزه آموزش نوشته نشده و در نتیجه، نتوانسته است به اهداف خود نایل آید. لوتر در مه 1529 رساله دیگری نگاشت که امروزه به کاتشیسم کوچک معروف است. این اثر که به خصوص برای تأمین این هدف، شیوا، روان و همه کس فهم نوشته شده، به موفقیتی چشمگیر دست یافت و در حد گسترده ای در نهادهای لوتری پذیرفته شد. شکل پرسش و پاسخ آن نیز برای یادگیری به شکل از بر کردن، بسیار مناسب بود. این کتاب هم چنین در مدرسه های منطقه بسیار مورد توجه قرار گرفت. توجه به این نکته مهم است که هر دو کاتشیسم لوتر در سال 1529 به زبان آلمانی، یعنی زبان مردم، بود. لوتر بدان جهت از چاپ این کتاب ها به زبان لاتین اجتناب ورزید که می دانست که استفاده از این زبان مدرسی و علمی، آسیب شدیدی به جذابیت کتاب ها و اقبال مردم به آنها وارد خواهد کرد.

نمونه متن کتاب کاتشیسم کوچک
رویکرد مورد نظر لوتر، در این بخش از کتاب کاتشیسم کوچک مخصوصا به شکل پرسش و پاسخ می باشد که با هدف آسان ساختن تعلیم و تعلم طراحی شده است:
س. تعمید چیست؟
ج. تعمید تنها خود آب نیست، بلکه آبی است که بر اساس دستور خداوند استفاده شده و با کلمه خدا پیوند خورده است.
س. منظور از کلمه خدا در این جا چیست؟
ج. خداوندگار ما مسیح؛ آن گونه که در متی 28:19 آمده، گفت: «پس بروید و تمام قوم ها را شاگرد من سازید و ایشان را به اسم پدر و پسر و روح القدس غسل تعمید دهید.»
س. تعمید چه سود یا نفعی دارد؟
ج. تعمید موجب آمرزش گناهان شده، ما را از مرگ و شیطان نجات می دهد و به همه مؤمنان موهبت متبرک بودن ابدی را می بخشد؛ همان گونه که کلمه و وعده خداوند اعلام می کند.
س. منظور از کلمه و وعده خدا چیست؟
ج. منظور، خداوند ما مسیح است؛ آن گونه که در مرقس 16:16 آمده است: «کسانی که ایمان بیاورند و غسل تعمید بگیرند آمرزیده می شوند، اما کسانی که ایمان نیاورند داوری خواهند شد.»
کلیساهای اصلاح شده به سرعت، اهمیت این سبک ادبی و مزایای آشکار آن را دریافتند. کالون پس از انجام پاره ای آزمون ها، سرانجام در سال 1542 «کاتشیسم ژنو» را به فرانسوی و در سال 1545 به لاتین منتشر کرد. این کاتشیسم تا سال 1563 در میان پیروان کلیسای بسیار مورد توجه بود. در همین تاریخ بود که «کاتشیسم هایدلبرگ» منتشر شد. ریشه های این اثر برجسته را در رشد کلیسای در آلمان، به ویژه در ناحیه پالاتینات، باید جستجو کرد. الکتور فردریک سوم به دو تن از متالهان کلیسای (به نامهای کاسپار اولویانوس و تساخاریاس اورزینس) دستور داد تا کاتشیسمی مناسب برای استفاده در کلیساهای او پدید آورند. نتیجه این کار، کاتشیسمی به زبان آلمانی مشتمل بر 129 پرسش بود که در 52 قطعه تنظیم شده بود و می توانست آموزش در طول سال را پوشش دهد.

اساسی ترین موضوعات ایمان در قالب پرسش و پاسخ

اساسی ترین موضوعات در ایمان مورد نظر کلیسای، در قالب پرسش و پاسخی الزام آور نوشته شده است که تا آن زمان تازگی داشت. برای مثال، بخشی از مطالب مربوط به پرسشی در باب استفاده از شمایل در کلیساها، در این جا ذکر می شود:
پرسش 96. خداوند در فرمان بعدی چه چیزی طلب می کند؟
پاسخ: از ما می خواهد که او را به هیچ وجه ترسیم نکنیم و او را به هیچ شکلی جز آن گونه که خود در کلمه اش دستور داده، عبادت نکنیم.
پرسش 97. بنابراین، ما به هیچ وجه نمی توانیم از شمایل استفاده کنیم؟
پاسخ: ما به هیچ وجه نمی توانیم و نباید خدا را به شکلی ترسیم کنیم. در واقع، هر چند می توان مخلوقات را ترسیم کرد، خداوند هر گونه استفاده از شمایل موجودات یا نگه داشتن آنها برای پرستیدن یا استفاده از آنها برای عبادت کردن خداوند را ممنوع کرده است.
پرسش 98. آیا می توان در کلیساها برای استفاده افراد بیسواد، از تصاویر به جای کتاب ها استفاده کرد؟
پاسخ: هرگز. زیرا ما نباید آن قدر جسور باشیم که خود را خردمندتر از خدا بدانیم؛ همان خدایی که نمی خواهد مسیحیت به وسیله بت های گنگ و خاموش تعلیم داده شود، و راه تعلیم را موعظه زنده کلمه خود قرار داده است.

نتایج و دستاوردهای مهم کاتشیسم ها
استفاده گسترده پروتستان ها از کاتشیسم ها و نتایج و دستاوردهای مهم آنان، رقبای کاتولیک را به این فکر انداخت تا این قالب را گسترش دهند. کاتشیسم های نخستین کاتولیک، معمولا از قالب پرسش و پاسخ دوری می جستند و به جای آن، به بحث درباره موضوعات مهم الهیات می پرداختند. شاید بتوان کاتشیسم یوهان دیتنبرگر در سال 1537 را مصداق بارزی از این شیوه دانست که در آن، به بحث از اعتقاد نامه رسولان، نیایش خداوند، ده فرمان، «سلام بر مریم» و آیین های هفت گانه پرداخته است. با این حال، تردیدی نیست که شیوه پرسش و پاسخ، شیوه ای برتر است، همچنان که کاتشیسم های سه گانه پیتر کانیسیوس چنین بود. این کتاب به زبان لاتین منتشر شد و بهترین کاتشیسم ترنتی در سال 1566 بود. بدون تردید، قالب دشوار و پیچیده کتاب موجب شد که چندان استفاده ای از آن به عمل نیاید؛ اما نفس پیدایش آن به دنبال برگزاری شورای ترنت را می توان به منزله پذیرش این سبک دانست، که در جای خود از اهمیت برخوردار است.