چگونه هجرت پیامبر به مدینه مبدأ تاریخ اسلام شد

اعراب پیش از اسلام مبدا تاریخی ای که سالهای متمادی و بیش از چند قرن را نشان دهد نداشتند، البته مبادی تاریخی ای برای محاسبه چند ده سال یا کمی بیشتر انتخاب نموده بودند که همان وقایع مهم آن دهه یا چند دهه بود. مثلا عام الفیل که سال حمله ابرهه به مکه را نشان می دهد و سال بازسازی کعبه، تا مدتها مبدا تاریخ شدند و در دوره بعثت، رفتن پیامبر اکرم (ص) به خانه ارقم مبدا تاریخی قرار گرفت.
پس از شکل گیری جامعه و دولت اسلامی، اهمیت هجرت در اندیشه قرآنی و نقش آن در ایجاد یک تحول عمده در توسعه و گسترش اسلام سبب شد تا این واقعه مهم مبدا تاریخ اسلام قرار گیرد و هجرت به مدینه از دو دیدگاه قابل بررسی است اول دیدگاه سیاسی دوم دیدگاه شرعی و الهی. از نظر سیاسی، هجرت به مدینه به علت ایجاد پایگاهی مستحکم و آغاز حیاتی نو در جامعه ی اسلامی اهمیت می یابد واز نظر شرعی این مسئله تکلیفی الهی و از واجبات دین محسوب می شد که تخطی از آن و بازماندن در مکه بدون غدیر موجه گناه به حساب می آمد فلذا مبدا قرار گرفتن آن از جهت مختلف مورد تایید است. در مورد اینکه دقیقا از چه زمانی هجرت به عنوان مبدا تاریخ اسلام تعیین شده اختلاف نظر وجود دارد. گروهی قائل اند که در حدود سال هفدهم هجرت بنا به دلائل مختلف خلیفه دوم تصمیم گرفت تا مبدائی برای تاریخ اسلام قرار دهد. وقتی این موضوع در میان افراد مختلف مرح شد هر یک پیشنهادی دادند، عده ای تولد پیامبر (ص) گروهی بعثت و گروهی دیگر وفات آن حضرت را به عنوان مبدا تاریخ پیشنهاد دادند، در این میان امیرالمومنین پیشنهاد هجرت به مدینه فرمود و همین نظر مورد پذیرش قرار گفت. این مطلب در «البدایه و النهایه» ج 7 ص 73 و 74 و در «تاریخ عمر ابن خطاب» نوشته ابن جوزی ص 75 و 76 و در «تهذیب التاریخ ابن عساکر» ج 1 ص 22 و 23 و در «الکامل» ج 1 ص 10 آمده است گروه دوم همچنان که ابن شهاب زهری اظهار کرده است بر این نظراند که رسول الله (ص) در همان آغاز ورود به مدینه دستور تعیین تاریخ را صادر فرموده اقامه نموده اند که برخی از دلایل مذکور از قرار زیر است:
1- از عبدالله ابن عباس نقل شده است که گفتک تاریخ گذاری در سالی که پیامبر (ص) به مدینه آمدند صورت گرفت و در همان سال عبدالله ابن زبیر به دنیا آمد (مستدرک الحاکم ج 3 ص 13 و 14- مجمع الزوائد ج 1 ص 196- طبری ج 2 ص 389 و 390).
2- از برخی مورخین مانند زهری نقل شده است که تاریخ گذاری در ماه ربیع الاول از سال اول هجرت آن هم به امر خود رسول الله (ص) صورت گرفته، این مطلب در فتح الباری ج 7 ص 208 و در التنبیه و الاشراف ص 251 و در تاریخ طبری (طبع دار المعارف) ج 2 ص 388 و در تاریخ الخمیس ج 1 ص 338 آمده است.
3- سخاوی گفته است «اما در اول کسی که تاریخ را قرار داد اختلاف شده است، ابن عساکر در تاریخ دمشق از انس نقل کرده است که تاریخ از آمدن رسول اکرم (ص) به مدینه وجود داشته است و اصحعی نیز گفته تاریخ از ماه ربیع الاول سال هجرت قرار داده شده» (الاعلان بالتوبیخ لمن یذم التاریخ ص 78).
4- نامه ها و نصوص مختلفی از زمان حیات پیامبر اکرم (ص) وجود دارد که در آنها تاریخ نگارش نامه به سال هجری ثبت شده و این خود نشان از آن دارد که در زمان پیامبر تاریخ قرار داده شده بوده و موسس تاریخ هجری عمر نبوده. نامه های مذکور در جلد چهارم از کتاب «شریف الصحیح من سیره النبی» (ص) جمع آوری شده علاقه مندان می توانند به آنجا رجوع کنند.
محقق ارجمند جناب علامه جعفر مرتضی عاملی (حفظ) ضمن اقامه دلائل فوق و دلایل دیگر مبنی بر قرار داده شدن هجرت به عنوان مبدا تاریخ اسلام بدست پیامبر اسلام، این را مطرح می فرمایند که آنچه در زمان خلیفه ی دوم مورد مشورت قرار گفته تعیین محرم به جای ربیع الاول بعنوان ماهی است که سال از آن آغاز می شود و در مورد مبدا تاریخ و اصل تاریخ گذاری اختلافی در زمان خلیفه دوم نبوده زیرا این کار در زمان رسول الله (ص) صورت گرفته.
در این باره گفته شده است در جریان تعیین ماهی که سال از آن آغاز شود پیشنهادهای متعددی مانند ماه رجب و ماه رمضان وجود داشت اما چون محرم بعد از مراسم حج واقع شده است لاجرم این نر پذیرفته شد و محرم به دستور عمر ابتدا سال هجری قرار گرفت.
در هر صورت آنچه از مجموع مسائل منقول در این زمینه بدست می آید این است که هجرت بعنوان یک تحول مهم در دوره حیات پیامبر (ص) مبدا رخ دادها به شمار می آمده اما ادعای اینکه وجود شریف رسول الله (ص) این مبدا را بعنوان تاریخی ثابت برای امت اسلامی قرار داده اند محل اختلاف است.
در اینجا روایتی از ابن عباس نقل می کنیم و فرضیه ی سومی را مبنی بر آن طرح می نمائیم. از ابن عباس روایت شده است که «وقتی پیامبر اکرم (ص) به مدینه پای گذاشت تاریخی در آن سامان وجود نداشت، مردم یکی دو ماه پس از ورود ایشان تاریخی به کار می بردند- که علی القاعده همان هجرت رسول اکرم (ص) بوده است این تاریخ تا زمان وفات رسول اکرم (ص) ادامه یافت و پس از آن قطع شد و در ایام خلافت ابوبکر و چهار سال نخست خلافت عمر تاریخی وجود نداشت سپس تاریخ هجری وضع شد».
فرضیه ی سومی که می توان براساس این روایت در نظر گفت جمع دو نظریه ی مذکور و به این صورت است که مبدا شدن هجرت را در دوره ی حیات پیامبر اسلام (ص) و به دستور آن حضرت فرض کنیم اما قائل شویم از رحلت ایشان با رخداد وقایع مهم و با بروز اختلافات بسیار این امر مورد غفلت قرار گرفته و سالها بعد در دوره خلیفه دوم با توجه به نیازی که به یک مبدا تاریخی حس می شد این پیشنهاد مطرح شده و مورد اتفاق اصحاب قرار گرفت. بنابراین درباره زمان مبدا قرار گرفتن هجرت برای تارخی اسلام سه نظر را می توان مطرح نمود:
1- این کار در سال اول هجری و بدست مبارک حضرت ختمی مرتبت انجام گرفته است.
2- در حدود سال هفدهم هجری با پیشنهاد امیرمومنان علی (ع) در مشورت طلبی عمر صورت گرفته است.
3- ابتدائا این امر بدست رسول الله (ص) و در همان سال اول هجری صورت گرفته اما پس از فوت ایشان مورد غفلت واقع شده و در دوره ی خلیفه ی دوم با پیشنهاد امیرالمومنین (ع) هجرت به مدینه مجددا مبدا تاریخ اسلام قرار گرفته.