حل مشکلات معینیه

خواجه برای ابوالشمس معین الدین پسر وزیر ناصرالدین محتشم رساله ای به نام المعینیه نگاشته بود، و چون دید که فراگرفتن این رساله برای همه دشوار است به درخواست ابوالشمس به نگارش این کتاب حل مشکلات معینیه پرداخت تا اگر این شاهزاده بخواهد بدان بنگرد بر او آسان باشد. در برخی نسخه ها این کتاب را ذیل کتاب معینیه و یا شرح معینیه نیز خوانده اند. این کتاب را هم مانند خود معینیه و اخلاق ناصری دو دیباچه است یکی که طوسی در آن از همان پادشاهزاده ایران یاد بستود. دیگری که کوتاه است و در آن هیچ یادی از او نشده است، گویا برای اینکه نام و نشانی از آئین اسماعیلی و یادی از فرمانروای صباحی در آن نشده باشد. رساله معینیه رساله ای در علم هیئت بوده است.

معرفی اجمالی نویسنده
محمدبن محمدبن حسن طوسی مکنی به ابوجعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به الموت رفت. سال 654 هـ.ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار بکار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تاسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با نرگس خانوم دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب
مواردی که خواجه به حل مشکلات آن پرداخته مربوط می شود به:
- باب سوم از مقالت دوم: در آن که چون تمام عرض کوکبی از ثوابت زیاده از فصل عرض بلد بر میل ممکن بود که بعد از آنکه ابدی الظهور یا ابدی الخفاء بوده باشد او را خفائنی یا ظهوری مادی شود.
- باب چهارم از مقالت دوم: در آنکه فلک خارج مرکز جهت آفتاب جرابر تدویر اختیار کرده اند.
- باب پنجم از مقالت دوم: در آنکه شکی که بر حرکت مرکز تدویر ماه بر محیط حامل و مشابه آن حرکت بر حوالی مرکز عالم واردست.
- آخر باب هیأت ماه: فصل در شرح مدار مرکز تدویر قمر و چگونگی حدوث مدار مرکز فلک تدویر ماه از جهت حرکت مایل و حامل.
- فصل در هیئت افلاک تداویر ستارگان بر مذهب ابوعلی بن الهیثم بن ابوعلی از مبردان علم ریاضی بوده است (رساله ای در بیان افلاک)
- باب دهم از مقالت دوم: فصل در شرح معرفت مواضع اقامت کواکب از فلک تدویر.
- در فصل سیزدهم آمده: در بیان تفاوت احوال خسوف و کسوف از جهت تفاوت عرض و میزان.
- باب نهم از مقالت سوم: در تصور تعدیل الایام بلبالیها.
- باب دوازدهم از مقالت سوم: در صئرت دایره هندی و سمت بلاد و میزان در معرفت خط نصف النهار.