خواجه نصیرالدین طوسی

محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابوجعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به محقق طوسی یا خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. تولدش مقارن با طلوع آفتاب روز شنبه یازدهم جمادی الاول سال 597 هجری قمری مطابق با فوریه سال 1201 میلادی در مشهد مقدس اتفاق افتاد. خواجه اصلا از دهکده ورشاه از بلوک جهرود قم است ولی در مشهد مقدس متولد شده و به همین سبب مشهور به طوسی است. پدرش محمدبن حسن از علمای آن زمان که خودش استاد خواجه نصیر در علوم نقلی بود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود. خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پا داشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار بکار برد.
خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی که مردی دانشمند بود و در علم نجوم دست داشت، و اصیل الدین حسن که مردی ادیب و دانشمند و مهندس و حکیم بود، و فخرالدین احمد که فاضلی حکیم و منجمی بی نظیر بود.

خواجه نصیرالدین طوسی از نگاه علامه حلی
علامه حلی که یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی می باشد، درباره استادش چنین می نویسد: خواجه نصیرالدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقیله و نقلیه مصنفات بسیار داشت. او اشراف کسانی است که ما آنها را درک کرده ایم، خدا نورانی کند ضریح او را. در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذکره ای در هیأت را که از تألیفات خود آن بزرگوار است قرائت کردم. پس او را اجل مختوم دریافت و خدای روح او را مقدس کناد.

ایجاد رصدخانه مراغه
وقتی که هولاکو خان مغول به فرمانروایی اسماعیلیه در سال 635 هجری قمری پایان داد، طوسی را در خدمت خود نگاه داشت و به او اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه ایجاد کند که شروع آن از سال 638 هجری قمری بود. برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمکهای مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر (یک دهم) آن، جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده می نمود. در نزدیکی رصدخانه کتابخانه بزرگی ساخته شده بود که حدود 400000 جلد کتب نفیس جهت استفاده دانشمندان و فضلا قرارداده بود که از بغداد و سوریه و بیروت و الجزایر بدست آورده بودند. در جوار رصدخانه یک بنای عالی برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجو. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید تا اینکه ایلخان هولاکوی مغول در سال 663 هجری قمری درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود اجازه نداد که خللی در کار آنجا رخ دهد و کوشش بسیار نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود.

تفکرات خواجه
خواجه نصیرالدین طوسی زمانی پیش از سال 611 هجری قمری در مقال پیشروی مغولان به یکی از قلعه های ناصرالدین محتشم فرمانروای اسماعیلی پناه برد. اینکار به وی امکان داد که برخی از آثار مهم اخلاقی، منطقی، فلسفه و ریاضی خود از جمله مشهورترین کتابش اخلاق ناصری را به رشته تحریر درآورد. قسمت اعظم 150 رساله و نامه های طوسی به زبان عربی نوشته شده است. وسعت معلومات و نفوذ او با ابن سینا قابل قیاس است، جز آنکه ابن سینا پزشک بهتری بود و طوسی ریاضیدان برتری. از 5 کتابی که در زمینه منطق نوشته شده است، اساس الاقتباس از همه مهمتر است. در ریاضیات تحریرهایی بر آثار آوتولوکوس، آرستارخوس، اقلیدس، آپولونیوس، ارشمیدس، هوپسیکلس، تئودوسیوس منلائوس و بطلمیوس نوشت. از جمله مهمترین آثار اصیل اصیل وی در حساب، هندسه و مثلثات، جوامع الحساب بالتخت و التراب، رساله الشافیه و اثر معروفش کتاب شکل القطاع است که بر نوشته های رگیومونتانوس اثر گذارده است. معروفترین آثار نجومی وی زیج ایلخانی که در سال 650 هجری قمری نوشته شده می باشد و همچنین تذکره فی علم الهیئه است. کتاب تنسوق نامه و کتابهایی در زمینه اختر بینی نیز نوشته است. احتمالا برجسته ترین کار طوسی در ریاضیات در زمینه مثلثات بوده است.
در کشف القناع عن اسرار شکل القطاع، وی نخستین کسی بود که مثلثات را بدون توسل به قضیه منلائوس یا نجوم توسعه بخشید و هم او بود که برای نخستین بار قضیه جیوب را که رویداد برجسته ای در تاریخ ریاضیات است به روشنی بیان کرد. در نجوم، تذکره فی علم الهیئه وی شاید کاملترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی جدید حرکت سیارات است که در نجوم قرون وسطی نوشته شده است. این کتاب به احتمال زیاد از راه نوشته های منجمان بیزانسی به کوپرنیک اثر گذاشته است و همراه با کار شاگردان طوسی متضمن تمام تازه های نجوم کوپرنیکی است، به استثنای فرضیه خورشید مرکزی آن.
خواجه در ادبیات استاد مسلم بود و اشعاری به فارسی و عربی دارد که گاهی به تفنن می سروده. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد.
خواجه نصیرالدین با اینکه سر و کارش بیشتر در سیاست و اجتماع بوده، روشنترین راه را که برای رسیدن به جهان جاودانی نشان می دهد دیانت است. اگر چه در تمام نوشته های خود دم از استقلال و معرفت می زند، اما آشکارا می گوید دانش تنها از ایمان و دین حاصل می شود و حقیقت دانش را دین می داند که تسلی بخش جانها و روان بخش کالبدهای افسرده است. طوسی بیشتر به عنوان منجم معروف است و رصدخانه وی یک مؤسسه علمی در تاریخ علم به شمار می رود. کتاب تنسوق نامه او از لحاظ موضوع فقط در مقایسه با مشابهش یعنی کتاب ابوریحان بیرونی (کتاب الجماهر فی معرفت الجوهر) در درجه دوم اهمیت قرار دارد. طوسی یکی از پیشروترین فلاسفه اسلامی است که تعلیمات مشایی ابن سینا را پس از آنکه در طول دو سده در محاق کلام قرار گرفته بودند، احیاء کرد. او مظهر نخستین مرحله ترکیب تدریجی مکتبهای مشایی و اشراقی است. اخلاق ناصری وی رایجترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و ایران بوده است.
تجرید العقاید او در کلام مبنای الهیات اصولی شیعه دوازده امامی است. طوسی احتمالا بیش از هر فرد دیگر مایه احیای علوم اسلامی بوده است. گروهی خواجه را برهم زننده وحدت دو ملت عربی و اسلامی می پندارند و می گویند بدست او وحدت عربی در آن زمان پاشیده شد. در حقیقت خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر لیاقت خواجه پس از آن همه خونریزی به داد مسلمانان نرسیده بود، جهان اسلامی امروز چه وضعیتی داشت؟ در سال 672 هجری قمری خواجه نصیرالدین طوسی با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه بازگرداند. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در کاظمین نزدیک بغداد دار فانی را وداع گفت. خواجه نصیرالدین طوسی ستاره درخشانی بود که در افق تاریک مقول درخشید و در هر شهری که به آن جا پا گذارد، آنجا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن ساخت و در آن دوره تاریک وجود چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز بود.

آثار و تألیفات خواجه:
تألیفات او را تا حدود 70 ذکر کرده اند که بیشتر عربی و بعضی به زبان فارسی است و اغلب آنها به زبان اروپائی ترجمه شده و در مدارس اسلامی تدریس می شود. (تعدادی از کتابهای ذیل در لیست آثار خواجه ذکر نشده است و تردید است که منسوب به خواجه باشد.)
1. تجریدالعقاید؛ در علم کلام که شرح های متعددی بر آن نوشته شده است.
۲. شرح اشارت بوعلی سینا؛ در فلسفه که در مدت 20 سال تألیف نمود، موسوم است به حل مشکلات الاشارات.
۳. قواعد العقاید؛ مختصری است در اصول عقاید که رساله اعتقادیه و مقاله نصیریه هم بدان گفته شده است.
۴. اخلاق ناصری؛ یا اخلاق طوسی در حکمت علمی و اخلاق
۵. آغاز و انجام؛ در مبدأ و معاد به فارسی
۶. تحریر مجسطی؛ در ریاضیات
۷. تحریر اقلیدس؛ در هندسه
۸. تجرید المنطق
۹. اساس الاقتباس؛ در منطق به فارسی
۱۰. زیج ایلخانی؛ در نجوم
۱۱. آداب البحث؛ این کتاب غیر از آداب المتعلمین است.
۱۲. بیست باب در معرفت اسطرلاب
۱۳. روضة القلوب؛ رساله ای است مختصر به فارسی، در حقیقت نام این رساله در فهرست مؤلفات خواجه نیامده است.
۱۴. رساله مؤاخذات؛ رساله ای است از خواجه در جواب شیخ صدر الدین قونوی
۱۵. تجرید الهندسه
۱۶. اثبات جوهر
۱۷. جامع الحساب فی التخت و التراب
۱۸. اثبات عقل؛ یا رساله اثبات جوهر مفارق که بعضی آن را همان رساله نصیریه خوانده اند.
۱۹. جام گیتی نما؛ یا رساله جام جهان نما در هیئت به فارسی
۲۰. اثبات واجب الوجود
۲۱. رساله جبر و اختیار؛ به فارسی مشتمل بر ده فصل.
۲۲. استخراج تقویم
۲۳. خلافت نامه
۲۴. اختیارات نجوم
۲۵. رساله در کلیات طب یا ضوابط الطب
۲۶. شرح اصول کافی
۲۷. رساله در علم المثلث
۲۸. الاعتقادات یا رساله اعتقادیه در اقل معتقدات واجبه بر مکلف
۲۹. رساله در علل و معلولات؛ در این رساله خواجه به روش ریاضی از علل و معلولات بحث کرده است.
۳۰. معیار الاشعار؛ انتساب این کتاب به خواجه مورد تردید است.
۳۱. ترجمه صور الکواکب
32. اوصاف الاشراف؛ در اخلاق به فارسی
33. رساله معینیه یا المفید؛ در هیئت
33. تحریر الاکر تألیف مانالاوس
34. تحریر کتاب الاکر تألیف ثاذوسیوس
35. التلخیص فی علم الکلام
36. عروض؛ به فارسی
37. تحریرالکرة و الاسطوانه
38. تحریر کتاب المعطیات
39. تحریر کتاب ظاهرات الفلک
40. تحریر کتاب المناظر
41. تحریر کتاب اللیل و النهار
42. تحریر کتاب الکرة المتحرکة
43. تحریر کتاب الطلوع و الغروب
44. تسطیح الکرة و المطالع
45. روضة التسلیم یا تصورات؛ نام این کتاب در فهرست تألیفات خواجه نیامده است.
46. تربیع الدائرة
47. المخروطات
48. الشکل المعروف بالقطاع
49. الجواهر؛ یا تنسوخ نامه ایلخانی یا رساله جوهریه
50. الاسطوانه
51. الفرائض علی مذهب اهل البیت
52. تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار
53. بقاء النفس بعد بوار البدن؛ رساله در بقاء نفس انسانی
54. رساله در حساب و جبر و مقابله
55. اثبات العقل الفعال
56. شرح مسألة العلم
57. رساله فی الامامة یا بحث در امامت یا وجیزه نصیریة
58. رساله الی نجم الدین الکاتبی فی اثبات واجب الوجود
59. الحواشی علی کلیات القانون
60. رساله ثلاثون فصلا فی معرفه التقویم؛ رساله ای است مختصر راجع به ابتداء تواریخ و تأسیس تقویم مشتمل بر سی فصل.
61. زبدة الدراک فی هیئة الافلاک
62. رساله در بیان صبح کاذب؛ رساله ای است بسیار مختصر از تألیفات خواجه
63. رساله در تحقیق قوس و قزح؛ این نیز رساله ای است بسیار مختصر از تألیفات خواجه
64. فصول نصیریه؛ کتاب کوچکی است در اصول عقاید به فارسی.
65. رساله در صدور موجودات از حضرت حق؛ به عربی در این رساله خواجه از کیفیت صدور موجودات از مبداء فیاض و عقیده حکما در باب علم باری تعالی به جزئیات بحث کرده و آن را در جواب سؤال قاضی القضاء هرات تألیف نموده است.
66. رساله آداب المتعلمین؛ انتساب این کتاب به خواجه مورد تردید است.
67. ذیل جهانگشا؛ تاریخ مختصری است به فارسی در واقعه فتح بغداد به دست هلاکو.
68. رساله در رسم و آیین پادشاهان قدیم؛ رساله ای است در باب وصول مالیات و خراج و مصارف آن در 9 صفحه.
69. رساله در علم رمل؛ که آن را به خواجه نسبت داده اند.
70. رساله در تولا و تبرا به مشرب تعلیمیان؛ رساله ای است مختصر در 2 صفحه
71. اخلاق محتشمی
72. شرح ثمره بطلمیوس
73. کتاب المتوسطات
74. تذکره در هیئت
75. نقد المحصل