جبر و اختیار

خواجه در مورد این رساله خود چنین می گوید: به حکم آنکه بعضی برادران بر سبیل حسن ظن بمحرر این سوا، تصور آن داشتند که در مباحث عقل چشم دیدار دارد، اقتراح کردند که آنچه او را روشن شده است در مسئله جبر و قدر، که از جمله مسائل مشکله است که میان اصناف خلق دائر باشد و اکثر افهام از وصول به تحقیق آن قاص، بر سیاقت تریر مقدمات علمی که دانستن آن مطلوب و بسیار مطالب دیگر بی آن که ممکن نباشد، کرده شد.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 10 فصل به شرح زیر است:
1. فصل اول: در حکایت مذاهب در این موضع و اشارت به حجت هر قومی
2. فصل دوم: در ذکر وجوب و امکان و امتناع و احکام هر یک
3. فصل سوم: در ذکر اسباب و علل و اشاره به معنی جبر و اختیار
4. فصل چهارم: در آنکه سبب تا موجب نباشد مسبب از او صادر نشود.
5. فصل پنجم: در کیفیت استناد اتفاقیات بعلل بر طریق اجمال
6. فصل ششم: دربیان آنکه وجوب فعل ار فاعل منافی اختیار او نباشد.
7. فصل هفتم: در ذکر قومی و افعال انسانی و فرق میان آنچه به اختیار او بود و آنچه نبود.
8. فصل هشتم: در بحث از قدرت و ارادت و کیفیت صدور افعال اختیاری از هر دو.
9. فصل نهم: در آنچه حامل این مباحث است در این مطلوب و حل بعض شبه مذکوره.
10. فصل دهم: در آنکه اطلاق اختیار به این معنی بر باری تعالی شاید یا نشاید؟