معیار العقول

از دیگر آثار ارزشمند دانشمند بزرگ ایرانی ابوعلی سینا می باشد که به زبان فارسی تألیف یافته است. رساله حاضر موسوم است به معیار العقول در فن جراثقال که علمای قدیم اسلامی آن را صناعت یا علم حیل می گفتند و امروزه به علم مکانیک معروف است. اصطلاح قدما در علم صناعت حیل اختصاص به جراثقال ندارد بلکه کل اعمال و حیله ها و تدابیر ریاضی و طبیعی که در نظر عوام عجیب و ممتنع و با موازین علمی مطابق و ممکن باشد آن را حیل می گفتند و جراثقال یکی از فنون حیل ریاضی است.
در رساله حاضر، آلات بسیط و مرکب جرثقیل را از هم جدا کرده و آلات بسیطه را در ابواب دوم تا چهارم شرح داده آنگاه باب پنجم را در خصوص ترکیب آلات آورده. وی آلات بسیط را پنج چیز شمرده است بدین قرار:
1- محور 2- مخل 3- بکره 4- لولب 5- اسفین
این اسامی پنج گانه عین اصطلاحاتی است که در کتب فن حیل و جراثقال قدیم در زمان شیخ و قبل از وی به کار می رفته و هم اکنون در کتب مکانیک جدید به کار می رود با این تفاوت که در کتب مکانیک جدید گاهی به جای اصطلاح (محور) کلمه (دولاب) را که از معربات و کلمات دخیله عربی مأخوذ از فارسی است به کار می برند.
تألیف این رساله را به فیلسوف نامدار ایران ابوعلی سینا نسبت داده اند اما اسلوب انشاء یعنی سبک جمله بندی و استعمال کلمات و ترکیبات فارسی که در این رساله دیده می شود با مقایسه به سبک نثر قرن 4 و 5 به حسب ظاهر صحت انتساب را تأیید نمی کند اما اینکه کسی هم مؤلف رساله را غیر از شیخ بزرگوار بشناسد، تاکنون پیدا نشده است. پس این رساله را در جزو مؤلفات فارسی شیخ محسوب کرده اند تا خلافش معلوم و محقق گردد.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوعلی حسین، فرزند عبدالله بن سینا و معروف به ابن سینا، لقبش شرف الملک و شیخ الرئیس، فیلسوف، طبیب، شاعر، ریاضی دان و منجم ایرانی و مشهورترین دانشمند اسلامی و از بزرگترین دانشمندانی که تاکنون در عالم بوده اند. او در سال 370 هـ ق، در شهری از توابع بخارا متولد شد. در بخارا که آن زمان، پایتخت سامانیان بود، منطق، طب و ریاضیات را یاد گرفت. به دلیل استعداد زیاد و هوش سرشارش، توانست خیلی زود در موضوع های مختلف، شهرت علمی پیدا کند. در سن 17 سالگی، نوح ابن منصور سامانی را معالجه کرد و این امر باعث شد که مشهور شود و از همین رو به کتابخانه سلطنتی راه پیدا کرد. خودش می گوید: کتاب هایی که من در آنجا دیدم، کسی حتی نام آنها را نشنیده بود، آنها را خواندم و از آن بهره مند شدم و وقتی 18 ساله شدم از همه آن علوم، فارغ شدم. ابن سینا گرچه فیلسوفی بزرگ بود ولی از طرفی پزشکی پر مشغله و نفوذ کامل سیاسی داشت و به عنوان یک وزیر، به شاهزادگان حامی خود، خدمت می کرد. سال 403 هـ ق، کتاب "قانون در طب" خود را نوشت. در دوران زندگیش که بیشتر با حکومت غزنویان رو به رو بود، در شهرهای مختلفی مسافرت و خدمات گوناگونی ارائه داد تا اینکه بعد از مرگ شمس الدوله دیلمی جانشین او "سماء الدوله" چند ماه او را به زندان انداخت ولی ابوعلی سینا بعد از آزادی از زندان، به اصفهان رفت و آنجا بسیار مورد احترام بود و همانجا به تدریس و تألیف پرداخت و در واقع، چهارده سال آخر زندگی پر بار خود را در اصفهان گذراند و سرانجام در سفری که با "علاء الدوله" به همدان رفت در سال 428 هـ ق، در سن 58 سالگی، دارفانی را وادع کرد. (برای آگاهی از زندگی کامل او به منابع مربوطه مراجعه شود).

ساختار بندی کتاب:
باب اول: در ذکر نام های آلات جرثقیل
باب دوم در شرح آلات بسیط جرثقیل شامل:
فصل اول: محور
فصل دوم: بکره و کثیر الرفع
فصل سوم: مخل = بیرم
فصل چهارم: لولب
فصل پنجم: اسفین= فانه
باب سوم: در آنکه آلات سه گانه محور و بکره و مخل را چگونه از قوت به فعل باید آوردن شامل:
فصل اول: به فعل آوردن محور
فصل دوم: به فعل در آوردن بکره
فصل سوم: به فعل در آوردن مخل
باب چهارم: در آلات مرکبه جرثقیل شامل:
فصل اول: در ترکیب محور و بکره
فصل دوم: در ترکیب محور و بیرم
فصل سوم: در ترکیب محور و لولب
فصل چهارم: در ترکیب چهار آلت بیرم و محور و بکره و لولب
باب پنجم: در مطالب متفرقه و ختم کتاب