ابراهیم بن موسی کاظم علیه السلام

ابراهیم بن موسی

ابراهیم بن موسی کاظم (ع) فرزند امام موسی کاظم (ع) و احتمالا فرزند پسر بعد از امام رضا (ع) است، چرا که امام کاظم (ع) پس از امام رضا (ع) او را وصی و سرپرست امور قرار داده است و همچنین نگارندگان تاریخ ائمه (ع) نام او را پس از امام رضا (ع) آورده اند که خود گواه دیگری است.
لقبش «مرتضی»، مادرش ام ولد و نامش «نجیه» است. ابراهیم در خانه ای که منبع معرفت، حکمت، دانش، رحمت، کرم و فرودگاه وحی الهی بوده است تربیت یافته است.

شخصیت و موقعیت

شیخ مفید گوید: «هر یک از فرزندان امام کاظم (ع) فضیلت و خصلتهای نیک و مشهور دارند، گرچه امام رضا (ع) بر همه آنان در فضیلت برتر است.» ابراهیم مردی دلیر، جوانمرد، مهتر، بزرگوار، نجیب، دانشمند و جد سید مرتضی ملقب به «علم الهدی» از دانشمندان بزرگ شیعه و سید رضی مؤلف «نهج البلاغه» است. زیرا این دو، فرزندان «ابو احمد نقیب» حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) هستند.
ابراهیم، برادرش امام رضا (ع) را دانشمندتر از خود و دیگران می دانست. او گفتار پدرش را که رضا (ع) مقدم بر همه برادران است، با اعتقاد پذیرفته بود. او چون می خواست خاندان رسالت به حقوق حقه خود برسند، وقتی زمینه را برای تضعیف حکومت ظالم مناسب دید از روی زیرکی و فراست ویژه خود، بر ضد حکومت وقت (که مخالف سرسخت خاندان رسالت بوده) شورش کرد. در همان وقت یکی از انگیزه های خود را شناساندن برادرش، علی بن موسی الرضا (ع)، قرار داده و مردم را به بیعت با آن امام دعوت کرد.
مأمون وقتی این خبر را دریافت کرد با دو اندیشه متضاد روبرو شد: از بین بردن مخالفان و شورشیان و دیگر حفظ موقعیت خود با طرفداری ظاهری از خاندان رسالت گرچه در اعتقاد و باطن مخالف این خاندان بود. اما برای آنکه امام رضا (ع) را راضی نگه دارد تا موقعیت سیاسی خود را تثبیت کند، مخالفتی با ابراهیم نکرد او را رها و با حکومت همراه نمود. اما در همین زمان ابراهیم با مردم حج به جا آورد و در حرم شریف برای مردم سخن گفته و آنها را دعوت به سوی ولایتعهدی برادرش علی بن موسی الرضا (ع) می کرد.

اوضاع سیاسی عصر

امین (فرزند هارون الرشید) در سال 198 هجری قمری به قتل رسید. پس از او برادرش مأمون حکومت را به دست گرفت، اما بر علیه مأمون شورشهای زیادی صورت گرفت. در این میان علویان نیز از فرصت برخورد میان مأمون و امین به نفع خود بهره برداری کرده به صف آرایی و افزودن فعالیتهای خود پرداختند. قیام علویان در سال 199 هجری قمری با حرکت «ابن طباطبا» آغاز شد.
از فرزندان و نوادگان ائمه افراد زیادی در این شورشها شرکت داشتند؛ از زیدیه «محمد بن محمد بن یحیی بن زید بن علی بن الحسین» (ع)، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) «محمد بن سلیمان بن داود بن الحسن بن الحسن بن علی»، در مدینه شورش کرد، از فرزندان امام صادق (ع) «محمد بن جعفر (الصادق)» معروف به «دیباج» در مکه و اطراف حجاز به پا خاست.
در آن سال از نسل امام مجتبی (ع) «ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن الحسن بن الحسن بن علی (ع)» معروف به «ابن طباطبا» قیام کرد و مردم را به امامت امام رضا (ع) و عمل کردن به کتاب خدا و سنت رسول الله (ص) فرا می خواند. فرماندهی جنگهای «ابن طباطبا» را «سری بن منصور» معروف به «ابوالسرایا» به عهده داشت.
«ابن طباطبا» در سال 199 ه ق مسموم شد، «ابوالسرایا» رهبری جنگها را به دست گرفت و از زیدیه «محمد بن محمد بن زید بن علی بن الحسین (ع)» را جای او برگزید.

فرمانداری یمن

در سال 198 هجری قمری که امین (فرزند هارون الرشید) به قتل رسیده بود و برادرش (مأمون) حکومت را به دست گرفته بود، ابراهیم بن موسی (ع) در مکه حضور داشت. در همان سال از نسل امام حسن مجتبی (ع) «ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن الحسن بن الحسن بن علی (ع)» معروف به «ابن طباطبا» قیام کرد و مردم را به امامت امام رضا (ع) و عمل کردن به کتاب خدا و سنت رسول الله (ص) فرا می خواند. فرماندهی جنگهای «ابن طباطبا» را «سری بن منصور» معروف به «ابوالسرایا» به عهده داشت.
«ابن طباطبا» در سال 199 هجری قمری مسموم شد، «ابوالسرایا» رهبری جنگها را به دست گرفت و از زیدیه «محمد بن محمد بن زید بن علی بن الحسین (ع)» را جای او انتخاب کرد. وقتی خبر «ابوالسرایا» به ابراهیم بن موسی (ع) رسید، برای قیام علیه حکومت وقت به سمت یمن حرکت کرد. این حرکت از هوشیاری ابراهیم بن موسی و با انگیزه دعوت کردن مردم به ولایت برادرش امام رضا (ع) و پدید آوردن زمینه ای برای یک حکومت عادلانه روی زمین بوده است.
شیخ مفید می نویسد: «ابراهیم بن موسی در زمان مأمون، از طرف محمد بن زید بن علی بن الحسین (ع) فرماندار یمن شد. محمد بن زید کسی است که در زمان مأمون خروج کرد و ابوالسرایا هم در کوفه با او بیعت کرد و کوفه را فتح نمود. مدتی در آنجا ماند تا آنکه ابوالسرایا در جنگ با بنی عباس کشته شد. برای ابراهیم بن موسی از مأمون امان گرفتند و او به آن جناب امان داد.»
در این سال دو فرزند دیگر امام کاظم (ع) هم در این آشوبها بودند: یکی اسماعیل بن موسی که به فرمانداری فارس و دیگری زید بن موسی بن جعفر (زیدالنار) که فرماندار اهواز شد و بصره را هم تصرف کرد.

شهادت ابراهیم

ابراهیم پس از شهادت برادرش امام رضا (ع) به بغداد آمد و در آنجا ساکن شد، تا اینکه در سال 210 ه.ق او را مسموم و در قبرستان قریش کنار قبر پدر بزرگوارش (معروف به کاظمین) دفن کردند.
درباره او سروده اند:
مات الامام المرتضی مسموما *** و طوی الزمان فضائلا و علوما
قدمات فی الزوراء مظلوما *** کما اضحی ابوه بکربلا مظلوما
مرتضی (ابراهیم) پیشوایی است که مسموم از دنیا رفت، و زمان، فضیلتها و دانشها را پنهان کرد، به راستی او مظلوم در بغداد از دنیا رفت، نظیر پدرش که در کربلا مظلوم بود.
این نظر بعضی از مورخان است، اما قبری که در کربلا به نام «ابراهیم» وجود دارد، «ابراهیم مجاب» فرزند محمد بن موسی بن جعفر (ع) است، زیرا از خاندان موسی بن جعفر (ع) او ساکن کربلا شد تا از دنیا رفت. در شیراز محله «لب آب» نیز قبری منسوب به «ابراهیم بن موسی» است. گنبد این قبر را محمد زکی خان نوری از وزرای شیراز در سال 1340 بنا کرد. اما محل زندگی ابراهیم، که مدتی از عمر خود را در مکه، سپس در یمن و پس از آن در بغداد بوده است با این نظر موافق نیست. شاید این قبر منسوب به یکی از نوادگان امام کاظم (ع) به نام ابراهیم بوده که از قداست و اعتبار دینی برخوردار بوده است.
علامه مجلسی می نویسد: «مدرک قوی که ثابت کند این قبر از آن ابراهیم بن موسی کاظم (ع) است نیافتم.»